Çfarë vendi ka flamuri kombëtar në kishën ortodokse shqiptare? Pyetja shtrohet për të përvijuar vetëvendosjen e simbolit në kishë, si veçori kulturore e ortodoksisë shqiptare, por dhe ndërvarjen e mundshme me shtetin. Përderisa autoqefalizimi i krishtërimit ortodoks, duke renditur edhe atë shqiptar, erdhi mbas shtetëzimit të kombeve, flamujt e pikasur ishin pjesë e fjalësit të kësaj lëvizjeje, prandaj dhe u pranuan në kishë ashtu siç pranohen zërat e çdo simbolike amtare.

Flamujt që u përdorën nga autoqefalistët e kombeve nuk zëvendësuan flamujt me simbolet e kishës bizantine. E njëjta dëshirë aksiomatike ekziston edhe sot, gjë që nuk ushqen përsiatje mbi shenjtërinë e flamujve kombëtarë. Edhe pse përbri llavarave me kryqe e ikona, në ndërgjegjjen e besimtarëve flamuri kombëtar del nga përmasat e specifikës së tij dhe të jep përshtypjen se është pjesë e arkitektonikës së faltores, përjetohet si një nga shtyllat e saj, ashtu siç pranohen disa kolona të tempujve të paganëve që ende mbijetojnë të mbretëruara nëpër kisha ortodokse; në negociatat e tyre gojëkyçura.

Flamuri kuqezi ishte i pranishëm në themelimin e kishave të para shqipfolëse në diasporë dhe është ende sot një veçori plotësuese e kishës vendore, sidomos kur ajo jep ogurë zhvendësimi. Sa herë që shqiptarët ortodoksë organizohen për të bërë a ndjerë diçka, njëri prej tyre, pa qenë me domosdo i parashikuar, do të sjellë një flamur, gjë që e bën simbolin kombëtar përherë të pranishëm. Kështu ndodhi në Athinë, për shembull, në vitin 1999, në krijimin e Lidhjes së Shën Astit; një student zuri vend në qendër të grumbullit dhe shpalosi shpenguar një flamur të përmasave mesatare, bashkë me krahët e tij të gjatë, duke përjetësuar një foto kuptimplote.

Përderisa kishat etnike kanë shtuar në kanonin e tyre liturgjik shërbesa të posaçme për të kremtet kombëtare, kështu bënë dhe shqiptarët. Në vitin 1947, Noli shtoi në kanonin liturgjik shërbesën e 28 Nëntorit një lavdërore, të cilën e quajti Doksollogjia e Flamurit. Kjo shërbesë risimi renditet në fund të librit më të ngjeshur të përkthyesit tonë kishtar. Struktura e shërbesës nuk duket se është imituar nga shërbesat e kishave simotra, sesa vetëm për të rrokur më shumë idenë e më pak përmbajtjen e tematikën. Botimi i vitit 1947 na jep përmbajtjen e atëhershme të tekstit, sesa datën e shërbesës, e cila mund të jetë përdorur në versione të ndryshme disa dhjetëvjeçarë më parë.

“O Zot, që bekon dhe shenjtëron, ti bekoje flamurin tonë, dhe shpëtoje shtetin  tonë dhe popullin tonë nga çdo rezik dhe shtrëngicë, dhe drejtoje në udhën e dritës, të lirisë dhe të përparimit nënë hien tënde, dhe vlerësona ne të pavyerit të kremtojmë këtë ditë të lavdëruar me nder, shëndet edhe ditë të gjata këtu dhe kudo…”[1]

Duke përdorur një terminologji liturgjike, përkthyesi ka mundur të japë në këtë lutje panegjirike një përmasë urimore, e cila përderisa është kulturore, menjëherë ndjehet si ndërfetare, meqë në këtë thirrje nuk përmendet emri i Krishtit. Sigurisht një krijim i tillë vetëm kështu mund të funksiononte si lutje për shumicën e bashkëndodhësve të hierarkut. Ndërsa sot, as pakica jonë e gjen të lehtë të njëjtësohet me nja dy pika të kësaj lutjeje noliane.

E para, shprehja “vlerësona ne të pavyerit të kremtojmë”, që në shqipen e sotme do të thotë “bëna të denjë, ne të padenjëve, të festojmë”, është kulturorisht kontradiktore. Përveç ëmbëlsisë së gjuhës, larg përditshmërisë së standardit, kush nga bashkëkohësit tanë mund të pranojë se është i padenjë? Gjithsesi, vlerat spirituale të viteve 50 pranonin shestime të tilla, sepse pikërisht diçka e tillë nuk krijonte konflikt me botën e brendshme të përmbajtjes së atëhershme. Sot, veçse, kërkohen formulime të tjera ndërfetare, të cilat nga njëra anë nuk cënojnë vlerat ortodokse, por nga ana tjetër nuk thellëzojnë hendekun midis vlerave universale dhe vetënjohjes së shqiptarëve të pasdiktaturës.

E dyta ka lidhje me fjalën “shtet”. Çfarë do të thotë shprehja “shpëtoje shtetin tonë dhe popullin tonë”? Pjesa e dytë, “populli”, përcaktohet pak më poshtë, kur meshtari lutet: “Popullit Shqipëtar dhuroji, o Zot, jetë, paqe, shpëtim, përparim, dhe mundje (“mundje” përdoret këtu për “fitore”) kundër armiqve, dhe ruaje për shumë vjet”.  Ndërsa “shteti” është përcaktuar më sipër në shërbesë: “Lutemi edhe për Presidentin e Shteteve të Bashkuara të Amerikës edhe për ushtërinë dhe aniesinë amerikane”.

Pra shprehja “shtetin tonë dhe popullin tonë” tekstualisht të bën të mendosh se është e njëjta gjë: Shteti amerikan dhe populli shqiptar, i cili popull, në këtë rast. është mërgata ortodokse e Amerikës, siç renditet me kujdes. Nga ana tjetër, kjo shërbesë lutet disi zhdrejtësisht, sepse në një thirrje të hyjshme shteti nuk është i aftë t’i paraprijë popullit, për të mos thënë që shteti amerikan përfaqëson popullin amerikan dhe jo atë shqiptar. Ndërleximi i Nolit liturgjik nuk të lë ta pranosh as kështu. Fjalën “shtet” Noli e ka përdorur me kuptime të tjera në tekstet liturgjike, por nuk mund të themi se në këtë shërbesë ka bërë lojë dhe nuk ka nënkuptuar shtetin amerikan. Poetika himnologjike që ka përzgjedhur për gjithë shërbesën e flamurit, mund të përfshinte një fjalë tjetër, si për shembull termin “gjindje”, ose “komb”, përderisa fjala “popull” nuk është nuancore në cilësinë e fjalorthit adhurimor.

Vetë shërbesat e festave kombëtare në greqishte, nga të cilat Noli mund të jetë nisur, përdorin fjalën “komb” dhe jo “popull” e aspak “shtet”. Madje atje nuk ka referenca etnike, grek apo amerikan, pavarësisht se flasin për kombin grek, me referencat e tyre kulturore. Hollësia diplomatike e Fan Nolit është kursyer në këtë shërbesë. Kjo edhe për faktin se naiviteti kulturor i mërgatës së Nolit, jo vetëm që nuk ushtronte trysni shpirtërore mbi mesharin mërgimtar, por as krijonte konflikte me emocionet e tekstualitetit. Sidoqoftë, vlerat e shërbesës janë e mbeten tek konceptimi e lëvrimi i saj në diasporë, edhe pse kjo shërbesë mundi të shprehë vetëm një fragment të ortodoksisë shqiptare; specifikën e bashkësisë shqiptaro-amerikane. 

Në rast se shenjtëria e flamurit kombëtar hyn e pranohet në kishë si e tillë, mendja e çiltëruar ka për të reaguar njësoj siç ruhet dha nga idhujtaria. Në realitetin e sotëm, veçse, shqiptarët ortodoksë ruajnë të trashëguar një intuitë që negocion pa vështirësi hallka të pazgjidhshme për shumë të tjerë. Kjo prirje e tyre duket dhe në dukurinë e emërzgjedhjes nga ndërhyrësit në çështjet e besimit ortodoks; kërkohen e përdoren individë që kanë emra me tingëllimë ortodokse, edhe pse mund të jenë ateistë të ritualit, anëtarë të religjioneve të traditës, a qoftë dhe pseudonime ortodokse.

Simbolika e flamurit shqiptar, në atë masë që ka bizantinen, aq ka dhe paganen. Nga ana tjetër shenjtëria e flamurit, pavarësisht se si trajtohet nga kisha, duket se pranohet si e tillë nga shteti. Nëse është kështu, atëherë shteti rrezikon të konsiderohet si subjekt i një besnikërie qiellore, ndërsa pretendon se është laik, domethënë se është i tillë edhe për ata që nuk pranojnë të kundrojnë në qiell, e madje dhe për ata që nuk besojnë në flamuj. Duket se vetëm në këtë perspektivë, nacionalizmi dhe patriotizmi kthehen në çështje supreme.

Pyetjet që mund t’iu dalin kisharëve në të ardhmen, se “çfarë mund t’i bëjmë një prifti që nuk lejon praninë e flamurit kombëtar në kishë”, apo “çfarë mund të bëjmë me një prift që ngre flamuj të tjerë në kishë”, janë njësoj me shqetësimet politiko-kulturore që mund të lindin me mospërgjigjen ndaj pyetjes: A duhet të dënohen nga shteti ata që mohojnë a “përdhosin” flamurin? Kjo dialektikë mjegullohet me drojën ndaj vegimeve: Po në rast se disa shqiptarë të ardhshëm bëhen fli për Shqipërinë, por në të njëjtën kohë mohojnë të nderojnë flamurin e saj, çfarë mund të bëjë me ta shoqëria shqiptare e ardhmërisë? A ka parashenja të tilla në mendësinë e brezit tonë? Flijuesit mund ta shohin si të pavend ndalesën e “përdhosjes” së flamurit, ndërsa vetë shoqëria mund të jetë shurdhuar nga flijimtarizmi i flamurngjyesve të sotëm, përderisa ushtrimi i kësaj force mund të jetë mohimi i vetë përmbajtjes së simbolit, domethënë thelbi i flamurit, fletët e hapura të shqipes dykrenore, gjë që është liria e mirëfilltë e njeriut shqiptar.

Përkujtesa e Fan Nolit në një shërbesë kremtore, parësisht e qartësisht tek shteti, të paktën ashtu siç ka dashur autori të kuptohet, është një nga pikat e dialektikës së flamurit tonë kombëtar, si pjesë e fizionomisë vendore të kishës ortodokse dhe të shoqërisë civile.

At Foti Cici
Koha Jonë, 29 nëntor 2004

——————————————

[1] Fan S. Noli, “Doksollogjia e Flamurit”, Kremtore, 1947, f. 765-771 (Libri mund të lexohet i tëri në ShqiptarOrtodoks.com/Liturgjia.