Është nevojë shpirtërore e psikologjike e ushtruesit të besimit ortodoks, për ta ngulur veten mes disa simboleve, të cilat rëndom i ka të paradhëna e jo të përzgjedhura. Bashkëvendosja e ortodoksit me simbolet hyjnore kërcënohet gjithmonë nga vetëvendosja e tij, përderisa simbolika pamore përdoret si mjet në betejën për t’u ruajtur nga vetvetja dhe nga bota. Por çfarë ndodh me ortodoksët kur këto simbole dalin nga shprehja e përdorimit privat dhe i ekspozohen botës së larmishme e të përzier nga çdo pikëpamje?

Në qoftë se të krishterët e trajtojnë botën jashtë tyre, parësisht terrenin gjeografik, si krijesë të ndërlikuar por tmerrësisht të bukur, sepse gjithçka është bërë “me urtësi”, ata kanë nevojë të admirojnë e të shtangen. Çdo majë e heshtur mali, çdo shkundje e hirshme shpendësh, çdo shpengim i shtazëve, çdo detaj i krijesës lëndore, pra, shpirtërohet dhe lidhet, që të marrë kuptim, me mikrobotën njerëzore, e bashkëqenshme kjo me simbolet e tyre fetare.

Me këto bindje, ekspozimi në një lartësi gjeografike i një kryqi, fjala bie, nuk mund të shprehë ngadhënjim të Kryqit mbi botën. Përkundrazi, një akt i tillë, sidomos në një reliev shqiptar, është nënshtrim i simbolit të tërëçmuar ndaj kësaj bote. Nga ana tjetër, çfarë nevoje ka një përmbajtje kompakte e hyjnores për t’u epërsuar me kaq ankth në një zonë të mbingarkuar me simbole?

Gjithsesi, këto episode janë pasojë e një ideologjie të qartë tashmë, prandaj dhe vlejnë për t’i nxitur besimtarët ortodoksë të përpiqen vetë, të tundohen e të rizbulojnë rrënjët e tyre, me lexime, dëgjime a qoftë me intuitë. Kjo perspektivë fryme vlen shumë më tepër sesa gjithë protestat zemërore ndaj rrënimit të një objekti prej betoni.

Një religjion që i imponon botës simbolet e tij, bën dy të këqija: Nga njëra anë dhunon botën e Zotit, ndërsa në të njëjtën kohë banalizon simbolikën hyjnore të vetë besimit në fjalë. Bartësit e kësaj mendësie shkelin porosinë e vetëvendosjes së njeriut, thelbin e lirisë, të cilin Krishti iu lëçit ortodoksëve përmes kishës: “Çdo frymë/krijesë, le të lavdërojë Zotin.” E pra, çdonjeri që vë dorë mbi larmishmërinë e krijesës së Zotit, për t’i dhënë asaj trajtën e vet, edhe pse nën emrin e Tij, duhet të ndalet.

Kryqëzata e ortodoksisë zyrtare në Shqipëri nuk ka më lidhje me strategjinë fillestare të dërgatës, as me trashëgiminë tonë spirituale, por as me traditën e shëndoshë të rajonit të Ballkanit. Ortodoksia e predikuar tek ne, qoftë dhe nga misionarët e huaj të së kaluarës (për të përkujtuar shën Kozmain, për shembull, nëpër kisha a në oborre kishash, nën hije pemësh a në terren me grigjë të krishterë), ishte ortodoksí e vërtetësisë dhe e frymës, e modestisë fisnike dhe e përulësisë asketike, e ndriçimit përmes skamjes dhe errësirës, ishte fe e kryqeve të drunjta si shenja brendakishtare, për ngushëllim e ogurë shprese, për pendesë e shprestari, si stacione shpirtërore, shkyçje, pika referimi, relika, pra, e jo shkarkime ja-ku-jemi arrogance.

Ashtu si përdorimi shenjtërues i një simboli kombëtar, si për shembull i flamurit, është idhujtari për mendësinë e krishterë, a nuk është më keq, për çdo mendësi qytetarie, një përdorim banal i kryqit? Ka shumë gjëra që mbeten pezull por që mund të hijeshonin kalimin e misionarëve në historinë shqiptare, më shumë sesa kupolat e larta bizantine, të cilat përpiqen të perëndojnë minaretë, e kryqet prej betoni, të cilët mëtojnë të rishkruajnë palimpsestin e tjetërkonceptuar të rajonit shqiptar. Literatura teologjike e liturgjike ortodokse mbetet ende pronë e një ajke që mund ta shfrytëzojë vetëm në gjuhë të tjera, edhe pse njëzet vëllime të tilla shqip vlejnë më shumë sesa gjithë këto ngrehina hijerënda.

Sigurisht që heqja a, në pamundësi, thyerja e një kryqi publik, mbas gjithë kësaj ngarkese ateizmi të ngurtësuar në të njëjtin reliev, është mëkat për të krishterët, sakrilegj për jo të krishterët, e skandal për tingëllimën e shqipes nëpër botë. Faji nuk mund të jetë jetim, kur të tri palët janë të ndërgjegjshme për dëshirat dhe aksionet e tyre. Kush e ka fajin, grishësi, ngjizësi, apo prishësi i simbolit?

Sa për prishësin, ky është si skluptori, i cili zbaton ligjet e artit të tij; ai pjesëton e heq nga guri për të daltuar e lëmuar, për të trajtësuar shformësinë, edhe pse guri si lëndë a si gjini mund të trajtohet nga disa si simbol i mirë e i çmuar, ashtu siç është, e për të tjerë mund të jetë kult, objekt adhurimi, prapë ashtu siç është. Gdhendësi prish për të ndrequr. Ajo është ndërgjegjja e tij, “feja” e tij, fati ynë, dhe ashtu duhet respektuar, përderisa e kemi pranuar. Sepse duam që edhe ata të respektojnë e të mbrojnë ndërgjegjjen tonë, fenë tonë.

Krishti nuk na përcaktoi ndonjë model qeverisjeje për këtë botë, as në teori e as në aksion, prandaj dhe diçka e tillë nuk mbijetoi. Por ama na dëftoi se ne duhet të bëjmë bindje si ndaj Perëndisë, ashtu edhe ndaj Cezarit/shtetit, edhe pse këto bindje Jezui i ndau, që të mos ngatërrohen e të thuren pastaj me njëra-tjetrën. Pa dyshim, mëkati i kryqëzimit të relievit shqiptar do t’iu kthehet kryqëzuesve…

At Foti Cici
Koha Jonë, 22 shtator 2004