Drejtshkrimi i emrit Jezu përmban një zonë debatuese të terminologjisë ortodokse në shqipe, e  ngarkuar me ngjyresa ideologjike. Në fakt ky debat është dokumentuar i tillë në gjithë literaturën kishtare në gjuhën tonë. Por sot, mbasi është krijuar një gjuhë e provuar edhe si gjuhë adhurimi, presim të rroket koha dhe të përftohet një intuitë gjuhësore në kishën ortodokse në Shqipëri, e cila intuitë do të shprehë besimtarët folës, dhe jo paraardhësit e tyre ndër shekuj, a misionarët e ardhur gjatë viteve të pasdiktaturës nga Greqia dhe SHBA-ja.

Mbas viteve 90 emri Jezu u përdor nga Kisha Ortodokse Autoqefale e Shqipërisë në trajtën helenistike Iisu, si në gjuhën e shërbesave ashtu edhe në gjuhën zyrtare, nëpërmjet gazetës dhe botimeve të kishës, derisa gazeta Ngjallja u rikthye në trajtën puritane të përdorur nga Kristoforidhi, në botimin e Dhjatës së Re të vitit 1879: Jisu. Por prapë, megjithë këtë gjysmëmasë, në gjuhën e adhurimit ky term vazhdon të përdoret Iisu.

Pikëpamjet e misionarëve për përzgjedhjen e termit Iisu, edhe pse nuk e kanë thënë asnjëherë, mbështeten në botimin nëndialektor të vitit 1827 (Vangjel Meksi-Grigor Gjirokastriti), një botim për përdorim shqiptaro-grek. Drejtshkrimi i fjalës Jezu jepet në këto botime Iisu, por me formën origjinale biblike Iisu Kristói, gjë që nuk mund të pranohet si normë e një gjuhe të sotme mbidialektore, e cila nuk është më gjuhë e dytë në adresimet e saj, pavarësisht se kjo është diktuar sot në gjuhën e adhurimit në Shqipëri. Pastaj ky përkthim, i cili është përkthimi i parë i botuar i Dhjatës së Re shqip, u krijua në gjuhën e folur, me qëllim për t’u bërë i kuptueshëm tek përdoruesit që, në shumicën dërrmuese, nuk dinin shkrim dhe këndim dhe jetonin në treva ku fliteshin të dy gjuhët, greqishtja dhe shqipja.

Për parantezë, tek përkthimi ungjillor i vitit 1761 (Anonimi i Elbasanit), i cili u shkrua në një trajtë jugore të gegërishtes, tek-tuk edhe me nuanca toskërishteje, gjejmë një drejtshkrim fonetikisht më të përparuar se ai shqiptaro-grek: Jisu. Veçse diku, për të dëshmuar të njëjtën luhatje në shqipe, është regjistruar edhe Isu.[1] Po kështu, dhe madje më shumë, edhe tek botimi më i vjetër se Anonimi, tek Lekë Matrënga (1592), ku luhatja ka regjistruar disa trajta drejtshkrimi: Ijsus, Jisus, Jesus (dy herë) dhe Jisus.[2] Pra, nga ky udhëtim del se problemi në fjalë ka ekzistuar në shqipe për shkak të kontakteve të forta me gjuhët e huaja liturgjike, parësisht me greqishten, dhe jo i importuar nga misionarët.

Dhjata pararendëse shqipe e vitit 1827, u shkrua në një gjuhë të pashkruar dhe jo për përdorim në shërbesa, pavarësisht se më vonë u përhap shumë dhe përdorej në shumë kisha greke ku jetonin ortodoksë shqipfolës, deri në fshatrat përreth Athinës, siç dëshmojnë albanologët dhe helenistët e asaj kohe. Përkthyesi i ndershëm ishte i dënuar të qëmtonte ato fjalë që qarkullonin tek shqiptarët, të cilët ishin pak a shumë dhe greqishtfolës. Prandaj dhe përkthimi shqip jepet me alfabet grek, dhe madje me një përkthim tjetër përbri në greqishten e re, sepse kjo ishte gjuha e arsimit, ose gjuha e parë, e përdoruesve. Ndërsa sot ortodoksia në Shqipëri iu drejtohet njerëzve që janë të lirë, në një shtet të njohur nga të gjithë dhe në një kishë autoqefale, e cila për të përkthyer e botuar nuk ka më nevojë për bekimet a ndalimet e kishave të huaja. Për më tepër KOASH-i i drejtohet një grigje që di shkrim e këndim dhe e cila, në shumicën e saj, nuk lexon më greqisht.

Me standardizimin e gjuhës shqipe përgjatë disa dhjetëvjeçarëve, raportet midis gjuhës bisedimore, asaj tekstuale e pastorale, dhe asaj të adhurimit në shërbesa, janë shumë të zbehta. Si rrjedhojë shqiptimi i zërit helenistik Iisu nuk është i arritshëm, plus që nuk është i përgjegjshëm, në qoftë se duam të përftojmë një terminologji brenda standardeve të shqipes së sotme, e cila është e gjuha e parë e besimtarëve shqipfolës.

Por dhe përikja te Kristoforidhi, me alternimin e termit të shtirur Jisu, përsëri nuk është e pranueshme, paçka se përkthimet e Kristoforidhit në toskërishte trajtohen si të përsosura nga ortodoksia zyrtare. Noli kishte të drejtë që nuk e përqafoi ideologjinë përkthimore të Kristoforidhit në punën e tij, dhe e shkruajti termin në fjalë Jesu. Përderisa shkruante në toskërishte, i ndodhur dhe në kontakt të përditshëm me anglishten, ky vendim ishte një martesë kushtesh dhe i goditur për gjuhën dhe kohën e tij, plus që ai i afrohet më shumë gjuhës së sotme. Ndërsa sot, në vend që të vëzhgojmë dhe të pranojmë ecurinë e gjuhës, pjesë e së cilës është dhe gjuha kishtare, konstatojmë një kthim mbrapa Nolit, te Kristoforidhi e pararendësit e tij në Greqi, gjë që ngre pengesa për konsolidimin e një gjuhe me tipare vendore, në një kohë që shqipja e ka kapërcyer edhe Nolin, me gjithë shoqërinë e paraardhësve e të pasardhësve të tij, për të përmbushur nevojat shpirtërore të shqiptarit të sotëm.

Si mund të përdorim sot një terminologji nëndialektore, a qoftë dhe dialektore, duke pritur nga brezat aktualë të rezistojnë ndjenja puritanizmi në gjuhë? Përderisa këto tekste janë dëshmi e kohës së tyre, e vërteta është se jo të gjithë besimtarët janë të interesuar në studimet albanologjike a helenistike. Sa për elitarët që merren me punët ortodokse, të cilët vetëm tek hyjnorja e origjinalëve mund të përftojnë shëmbëllesën e të Epërmit, këta nuk janë vërtetësuar të qëndrueshëm në përzgjedhjet e tyre…

A duhet medoemos një besimtar ortodoks, pavarësisht nga niveli i tij gjuhësor, të jetë në gjendje të përdorë një gjuhë shqiptaro-greke si ajo e Dhjatës së viteve 1820, apo një gjuhë të mpiksur ëmbël-dhunshëm si ajo e Kristoforidhit, e viteve 1870, tek e cila as vetë autori paraqitet i njëtrajtshëm? Dhe në qoftë se nuk kërkojmë ta përdorim këtë gjuhë, por vetëm ta kuptojmë, atëherë a nuk vështirësohet përcjellja e fjalës së Biblës si pjesë e gjuhës sonë të gjallë, gjë që na është dhënë së larti, dhe me të cilën duhet të shprehemi e të aludojmë shpenguar? Për më tutje, a i ka hije kishës ortodokse të ushqejë dallime të tilla gjuhësore në Shqipëri, të cilat thellojnë ngjyra krahinore në gjeografinë e shqipes së njësuar?

Duke marrë parasysh të gjitha këto të dhëna, drejtshkrimi i këtij termi në gjuhën kishtare ortodokse gjykoj se duhet të shkruhet Jezu, sepse kështu i përshtatet intuitës sonë të kultivuar gjuhësore dhe ruan balancën e raporteve me gjuhën e besimtarëve të gjallë. Një zgjedhje e tillë nuk është aspak radikale kur gjuha ecën edhe më, dhe madje kur përkthimet e reja biblike në shqipe “të anglizuara”, sjellin rëndom trajtën Jezus, dhe jo Jezu, dhe të cilat përdoren tashmë dhe nga besimtarët ortodoksë, si e vetmja alternativë, plus që këto botime janë më të kuptueshme, dhe ndoshta teologjikisht më të sakta nga ato “ortodokse” të shekullit të 19-të.

Është historikisht e pasaktë dhe gjuhësisht e papranueshme t’i mëshojmë hipotezës se në shqipen e sotme gegizmat përfaqësojnë katolicizmin dhe toskizmat ortodoksinë. Përpjestime të tilla në terminologjinë fetare edhe në të kaluarën kanë qenë të zhdrejta, ndërsa sot, me realitetin e shqipes së njësuar, nuk ekzistojnë fare. Nuancat devijuese të gjuhës bisedimore nuk kanë arritur ende të na shtyjnë në qëndrimet përkatëse, për sa i përket stilit shkrimor të gjuhës adhuruese.

Por edhe në qoftë se ekzistojnë dallime gjuhësore, nga pikëpamja ortodokse, ngrihet pyetja: Nëse ortodoksët janë toskë, çfarë do të themi ne për ata ortodoksë që nuk janë a nuk ndihen të tillë? Në çfarë kategorie gjuhësore do ta rendisim kryepeshkopin elbasanas Visarion Xhuvani dhe peshkopin shkodran Iriné Banushi, të cilët, sipas të shkruarave të tyre, nuk mundën të mësojnë mirë toskërisht? Këto dy personalitete, për shembull, nuk u konvertuan në “fenë toske”, por dolën nga grigja ortodokse e trevave përkatëse.

Nuk mund të mos përmendim këtu diçka nga hollësitë e Visarion Xhuvanit. Menjëherë mbas shugurimit në peshkopat, në vitin 1926, ai paraqiti vizionin e tij si kryepeshkop i ardhshëm i Shqipërisë, duke përshkruar shqetësimet e kohës mbi gjuhën e kishës. Në shkrimet mbi aspektin politiko-fetar të autoqefalisë shqiptare, peshkop Visarioni përdori të folmen e tij, e cila, në fakt, nuk vinte në konflikt as me trajtat zyrtare të gjuhës shtetërore të asaj periudhe gjuhësore. Interesante është se ai e piketon fillesën e gjuhës kishtare ortodokse jo te botimi i Dhjatës së Re në toskërishte (Kristoforidhi,1879), siç bëhet sot, por tek përkatësi pararendës në gegërishte:

“Më 1872 u botue përkthim’ i Ungjillit prej Konstandin Kristoforidhit Elbasanasit; përpara këti patën botue dhe tjerë përkthimin e sipërpërmendun; por si për këto përkthime ashtu dhe për ato qi u botuen deri më sot, të Ungjillit dhe të meshës shenjtë, nuk asht botue as nji kritikë për me na njoftue të metat fillollogjike deri sot, me gjith kundrështimet e rrepta qi ka pasë përdorim’ i gjuhës shqipe ndër shërbime fetare kishtare.”[3]

Fakte të tilla historike dëshmojnë shqetësimin e përhershëm gjuhësor në trupin e ortodoksisë shqiptare. Si rrjedhojë, pyesim, cili është vizioni i KOASH-it për gjuhën e adhurimit të atyre ortodoksëve të cilët nuk flasin toskërisht? Dhe këtu hyn ajo kategori ortodoksësh që jeton jashtë “Toskërisë”, dhe sidomos ato brezni që u lindën mbas viteve 60, në gjithë gjeografinë e Shqipërisë, të cilët gjithnjë e më shumë përbëjnë shumicën e anëtarëve të gjallë të kishës ortodokse shqiptare. A është gati kisha ortodokse në Shqipëri t’iu drejtohet të gjithë shqiptarëve ortodoksë me të njëjtën gjuhë?

At Foti Cici 
Koha Jonë, 14 korrik 2003

———————————

[1] Leximin e Anonimit e kam kryer sipas transkriptimit dhe transliterimit në: Robert Elsie, The Elbasan Gospel Manuscript, 1761, and the struggle for an original Albanian alphabet, 1994, vargjet 46.15 (Cituar nga www.elsie.de).
[2] Leximin e Matrëngës e kam kryer sipas transkriptimit dhe transliterimit në: Matteo Sciambra, La “Dottrina Cristiana” Albanese di Luca Matranga, 1964.
[3] Episkop Visarion Xhuvani, Çashtie politiko-religjoze, 1926, f. 12 (Libërthi mund të lexohet i plotë në ShqiptarOrtodoks.com/KOASH). Për parantezë, Imzot Visarioni nuk ishte vetëm kryepeshkopi i parë i kishës sonë autoqefale, por sidomos ai që bëri të mundur organizimin e KOASh-it me tipare të plota shqiptare.  Visarioni ka meritë për fytyrimin vendor të KOASh-it, siç ishte shpallur ky më 1922. Madje ai, së bashku me kryepeshkop Kristofor Kisin, janë dëshmorë të Ortodoksisë, përderisa nuk pranuan që Kisha t’i nënshtrohej diktaturës, prandaj dhe përfunduan në burgje e në internime; për të rrëfyer besimin e tyre.