WILLIAM SHAKESPEARE P RI NC I DANEMARKES e saoiPEROJ FAN S. NOLI E SHTYPNE SHOKET E AMERIKESTHEMELTÄRGVE TG LlBRARISe LETRARE ShÖKGVE t ’ A m erikgs PUNGTÖRGVE TG LlRISe E TG K u l l t u r g s Me N d erim e M ir g n jo h je D y k e u K g r k u a r N d je s g P gr K gtg Shqipgrim tg V a r fg rIN TR0 DÜKT6 « Hämleti, Princ i Danemarkes », tragjedia më e fämeshme e William Shakespeare-it, eshte shkruar, sikunder besohet pergjitherisht prej kritfkeve, me 1601-1602 mi bazen e nje sage daneze, te marre nga Saxo Grammaticus-i a nga Belleforest-i, po te ndryshuar, te çvilluar e te zbukuruar me nje mjeshteri aqe te çuditeshme sa munt te quhet vepra theatrale edhë m£ popullore edhë më e thelle qe luhet mi shkene. Subjekti i th ate me pak fjale eshte ky : Klavdi ka vrare ne gjume Mbretin Hamlet te Danemarkes, eshte m arrtuar me te shoqen e tij, dhe i ka rrembyer fronin Princ Hämletit, te nipit te vete. Princ Hämleti infor- mohet per ketë krime prej fantazmes se t ’ a tit dhe i betohet t ’ ia marre gjakun. Per t ’ arrire qellimin pa vene t ’ ungjin ne dyshime, Hämleti ben sikür esht i marre dhe, pas disä peripetirash, e mbaron zotimin ploterisht. Detyra e Princ Häm letit esht e çkoqur : Pas zakonit medieväl, ka detyre f ia marre gjakun t ’ atit, te vrare me te pabese; pas nderit, ka detyre t ’a çkepute t ’ emen nga krähet e ati qe i vrau te shoqin e pare; pas kanunit te shtetit, si princ trashegim tär dhe si m bret legjitim i Danemarkes, ka detyre te punite nje krime te poshter dhe te hipe mi fronin ateror, qe i perkët dhe qe ia ka rrembyer nje uzurpator; pas ligjes natyrale te vete- mprojtjes, ka te drejte te spastronje atë qe i ve pusf t ’a vrase dhe atë vete, si dhe t ’ atin; pas ndergjëgjies, ka te drejte dhe detyre t ’a çlironje vendin e tij nga njetirän gjakatär dhe t ’ i jape nje mbret te paqme dhe te drejte. Po sä e rende eshte kjo detyre per Hamletin, na e thote ay vete ne vargjet pasonjese, qe permbledhin tere tragjedin’ e shpirtit tij : « Kjo bot’ u-çthu r! O prapesf 6 dreq, Qe une paskam lindur te te ndreq ! » Nga pikepamja e tij, ka ploterisht te drejte. Kishte jetuar gjer ahere i çkujdesur ne universitët te Witten - berg-ut midis librave, shtudimeve te larta, dhe ärteve te bükura; ishte djali i perkedhelur i nje mbreti heroik pa shoq nga trimeria dhe miresia; ishte princi trashe- gimtär ideal, i adhuruar prej pöpullit dhe i pajosur me te gjitha cilesite dhe virtytet morale dhe intelektuale; kishte te dashur Ofeline, vajzen më shpirt-mire dhe engjellore te mbreterise; nga maja e fronit ku lindi, s’ kishte pare veç lumerite, bukurite dhe madheshtit’ e natyres e te njerezise. Dhe bëfas per ketë shpirt, delikat nga edukata, vjen katastrofa derrmonjese dhe i permby- set bota mi koke. Tani sheh anen tjater te medaljes. Vllaj vret te vllane dhe i rrembën te shoqen; e ema mendje-lehte m arrtohet me vräsesin e t ’ atit; i ungji vrases uzurpon fronin e te nipit; e däshura e tij e padjallezuar, pa ditur e pa dashur, vihet ne sherbim te uzurpatorit qe t ’a spiunonje; miqte dhe shoket e djalerise i venç gracka dhe pusira; populli i falet nje mbreti kriminal; esht i vetem, i neveritur dhe i pergjuar prej te gjitheve; esht i shtrenguar jo vetem te lere universitetin, librat, shtudimet dhe artet e bükura, po dhe te fshinje nga shpirti çdo ideal tjater dhe te çkule nga zemra dashurine per Ofeline, qe keshtü te koncen- tronje tere vullnetin dhe energjine per te mbaruar nje detyre te hidhur e te rende. Tani sheh poshtersine njerezore ne tere shemtimin e saj. Danemarka, e bukur si parajse, i duket si nje burk. Bota, kryevepra madhesh- tore e Krijatorit, iu-nxi si pus e ferr. Jeta s’ i ka më 8 INTRODU KTEINTRODUKTE 9 asnjë viere. Nje pesimizme e thelle ia thyen zemren, ia trubullön koken, dhe ia err syte. Dyshimi per veten e per te tjeret, per jeten e per boten ia mpin shpirtin e trupin. Vullneti dhe energjia i tronditen qe nga the- melite. I deshperuar, i demoralizuar, i paralizuar, me makthin ne gryke, s’ ka forcen as te rronje as te vrase veten. Qe kur e pä fantazmen e t ’ atit, barët si noktam- bul dhe eshte bere fantazme dhe a^ vete. Fati, passi e çthur gjithesëj, i ngarkon barren e tm erruar te ndreqe nje gjendje gjithesëj te çthurur. Aresyja kryesore e vojtjeve te H am letit duhet kerkuar më teper ne ndjenjen qe ka pesuar nje tronditje fatale per vdekje se sa ne ndjenjen qe esht i pazoti per pun’ e veperim. Per te knptuar mire sjelljen e tij, duhet te dime qe kemi perpara nesh nje te semure me ethe, i cili eshte ngritur me pahfr nga shtrati per te mbaruar nje detyre te shenjte, i cili, gjysme ne enderr, i keputur, e me shpirtin ner dhembe, perpiqet me qip e me thonj te ngjitet zvarre, perpjete ne majën e bregut para se te rrezohet per-dhë pa fryme. S’ esht as i gjalle as i vdekur, as i m arre as ner ment, as i zgjuar as i fjetur tam äm ; ndodhet buze vdekjes, buze vete-vrasjes, buze marresise, buze gremines ku e di qe shpejt a vone do te permbyset e do te. copetohet. Mendja e tij banon ne varresat midis fantäzmave, skelëteve dhe käfkave grimacante. Qe te mos marroset, e te mos vrase veten, e te mos pelcase nga e këqia, duhet te koncentronje tere vullnetin dhe energjin’ e tij, duhet t ’a frymesonje kufomen e tij me gjallesf, duhet t ’ a çponje pa pushuar me yzengjf te pergjakura kalin e tij te ngordhur per nje sulme sipernjerezore. Ajo qe ia ben shituaten më te zorshime dhe më te koklavitur eshte ndergjegjesia e tij. I bie ere qe ne krye qe vdekja e t ’ atit nuk ishte natyrale, po do prova te gjalla dhe te shigurta. Nuke bindet ploterisht asINTRODU KTE 10 passf i flet fantazma e t ’ atit dhe kerkön nje prove te dyte nga keq-bëresi vete me anen e nje drame. Kur s’ i mbetet asnjë dyshi'm per fajesfn’ e t ’ ungjit, pret gjer sa t ’ i gjenje rasjen ideale qe t ’ a vrase. Nuk e nget me te falur e siper, se eshte thellerisht fetär, se keshtü i ungji munt te shkonte perpara Perendise i penduar dhe i zbardhur nga krima e tij. E vret kur i gjen rasjen më te mire, kur esht i nxire ne syt’ e Perendise e te botes si vrases dhe helmonjes i pabese. Gjak-marrja e tij eshte nje veper arti, një kryeveper nga fryma dhe nga forma. Disä kritike letrare, qe nga Goethe-ja e ketëj, kane pretenduar qe Hämleti e vonon mbarimin e detyres tij nga qe s’ eshte njeri i punes, nga qe s’ ka asnjë prej virtyteve praktike, nga qe i mungon zotesia te benje nje pllan e t ’a vere ne veperim, dhe qe nuke veperön veç ne rasje shtrengese te pazakoneshme. E vëtema baze per ketö gj endet ne qertimet, qe i drejton vete vetes Hämleti. Po keto vete-qertime jane te eksagje- rüara dhe kundreshtohen prej fäkteve. Hämleti e mbarön detyren e tij brenda ne nje kohe jo më te gjate se kater muaj qe diten qe iu-dük fantazma, dhe pikerisht ne rasjen qe kishte caktuar vete, dometheme kur t ’a gjente te pire dhe te ngarkuar me mekate; nga ketä te kater muaj dnhet te zbresim te paken dy te paret, kur Hämleti kishte dyshime mos fantazma ishte nje instrumënt e nje gracke e djallit; na mbeten pra te shumen dy muaj qe kur Hämleti u-bfnt ploterisht nga drama e vllavrasjes, e lojtur prej aktoreve, qe i ungji me te vertete ia kishte vrare t ’atin; dhe ketä dy muaj jane nje kohe shum’ e shkurter per te vrare nje mbret kryedinäk e per te zaptuar nje fron. Per te arrire qelli- min, Hämleti fshin e shuan nga zemra çdo ideäl tjater dhe sakrifikon edhë te däshuren e tij Ofeline, nga frika se mos kjo dashurf i sjell nonjë ndalfm, dhe kjo tregon nje njeri egersfsht praktfk. Per te vene Mbretin neINTRODUKTE11 gjume, ve masken e te m arrit, dhe e lot ketë roll aqe mire sa qe te gjithe genjehen dhe e besojne me te vertete te marre, dhe kjo tregon nje zotesf praktike dhelperie dhe vete-kontrollimi ne shkallen më te larte; gracka e drames se vlla-vrasjes, me te eilen e kap Mbretin si nje mi dhe ia çkeput sekretin e tm erruar, tregön qe Hämleti eshte çuditerfsht i zoti te benje nje pllan e t ’a vere ne veperim aqe holle e aqe thelle nga pikepam ja psikol- logjike sa gjykätesi kriminalist më praktik e më m odern; menyra, me te eilen dergon ne vdekje Rozenkrancin dhe Gildensternin, kur ketä e percillnin ne vdekje atë vete, provon qe Hämleti ka dy cilesira praktike kryesore ne shkallen më te larte, gjak-ftohtesi ne kohe te rezikut, dhe shpejtesi rrufesore vendimi dhe veperimi. Mjeshteria superiore e perdorjes se shpates, me te eilen e shtrin Laertin per-dhë, para se te rrezohet vete, kur Laerti s’ ka çare koken per gje tjater, tregön qe Hämleti, ndonesë ka shtudiuar fillosofi, letretyre dhe art ne universitetin e W ittenberg-ut, prape esht i gatitur per lüften e jetes praktike ne nje bote violente me nje menyre më perfekte. Trimeria, gjak-ftohtesia dhe shpejtesia, me te cilat permbys Mbretin ne gracken e tij, para se te bjere ay vete brenda, ndonesë esht i helmuar, me njeren kembe ne varr e me shpirtin ner dhembe, jane m aja e zotesise ne veperim dhe arrijne kulmin e heroizmes legjendare. Argumenti qe Häm leti nuke veperon veç ne rasje shtrengese m unt te kthehet fare lehte ne favor te tij, veçanerfsht kur te vihet re sä mire di te perfitonje nga keto rasje dhe t ’ i kthenje kunder armiqve te tij. Knr të shtohet fakti, i shpjeguar më lart, qe Hämleti eshte gjysm ’ i semure, arrijm e lehte ne konkluzjen qe beri te pamünduren te m nndur ne räsjet më te liga dhe e mbaroj detyren me nje menyre te shkelqyer, te eilen m unt t ’a doretrokasim pa shume rezerva.INTRODUKTE Nga te sipermet munt t ’a marrim me ment ç’ fare vigän do te behej Hämleti, sikür t ’a kishte lene fati te çvillohej ne kondita dhe rasje normale. Gshte nje moskuptim pa vent te besohet vetem si intelektuäl e aspäk si njeri i punes. Hämleti eshte, ashtü si e persh- kruan Ofelia « hoborrtär, shkollär, nshtär », domethene njeriu i menyrave elegante, njeriu i mendjes se larte, njeriu i rrepte i luftes. Si « Princi » i Machiavelli-t, eshte dhelper e luän. £shte princi ideal i Perlindjes Inglize, heroik dhe fetär nga instinkti, intelektuäl dhe skeptik nga edukata, ne funt te Kohes Mesme dhe ne krye te Kohes Moderne. Keshtü kane qene shumica e prin- cerve te shkelqyer te kesäj periude, enderronjes, poete, dhe artiste nga njera ane, dhe nga ana tjater politikane dinake dhe te rafinuar, njeres te punes te mprehte dhe brutale. Hämleti eshte piktura më e pasur dhe më e thelle qe ka dale nga penda e Shakespeare-it, i cili ne fytyren e tij ka pikturuar vete veten. Dyke m bajtur ment qe ne galerine shakespeariane s' ka pikture te vogel, kuptohet sä rende eshte te çmojme nga te gjitha pikepamjet pikturen më te madhe, ku dramatisti ka vene tere mjeshterine, ku ka derdhur tere mendjen, tere shpirtin, e tere zemren, ku ka hedhur dritat më te shkelqyera dhe hiet më te ërreta. A më mire, Hämleti eshte dushku më i larte dhe më i bukur i pyllit shakes- peariän, po nuk’ e shohim veç passf u-copetua prej rrufese. Si ka qene perpara katastrofes, munt t ’a imagjinojme nga germadhet e tij madheshtore, mis- terioze dhe tragjike. Ofelia, e däshura fat-zeze e Hämletit, eshte nje nga fytyrat më tragjike dhe më pathetike te theatrit shake- speariän. Si Hämletit, ashtü dhe Ofelise i eshte perm- bysur bota mi koke. Sikür te kishin marre punet nje udhe normale, Ofelia do te behej mbreteresha e lumur e Danemarkes, prane te däshurit te saj, prane nje 12Next >