Për të përkufizuar se sa grek është sfondi i ortodoksisë shqiptare, është njësoj sikur të mëtosh se ke fytyruar hijet arbërore në kishën greke. Sidoqoftë, kisha ortodokse shqiptare është më afër kishës greke sesa kishat e tjera ortodokse, jo vetëm gjeografikisht, por edhe në aspekte të tjera të traditës së përbashkët, si në muzikën kishtare bizantine, ritualin e shërbesave, artin ikonografik etj. Kjo përndodhje erdhi si pasojë e natyrshme e një bashkëjetese të stërgjatur. Ishin bashkëqytetarë të një perandorie, e cila ishte sa favorizuese për grekët, aq errësuese për shqiptarët ortodoksë. Për më tepër, ishin pjesëtarë të një trupi kishtar, i cili ishte herë kokë, e herë gjymtyrë e së njëjtës fuqi.
Përzierja e dykahshme midis shqiptarëve dhe grekëve, të cilët historikisht janë përmendur më shumë për dallimet sesa për veçoritë e përbashkëta, bëri që shumë shqiptarë të shërbejnë në hierarkinë greke dhe shumë grekë të drejtojnë fatet e kishës shqiptare, me një ndryshim se këta të fundit kanë vepruar e veprojnë në Shqipëri me identitetin e tyre kombëtar. Historia e rajonit dëshmon se kisha ortodokse shqiptare ka qenë shumë e lidhur me Greqinë, gjë që për pasojë të përpjestimeve demografike në jugun e Shqipërisë është trajtuar si e tillë edhe nga shqiptarët jo ortodoksë, e madje dhe nga të huajt që interesoheshin të kryenin punë shpirtërore në trevat shqiptare, para e mbas përcaktimit të tyre.
Pyetjet që trajtohen në këtë shkrim rrjedhin përmes përvojës shqiptaro-greke, rreth greqishjes si gjuhë e si përzgjedhje kulturore në rajon, e sidomos kur ajo shërben për shqiptarët herë si lidhëse e herë si vargua, herë si rit e herë si ngërç, nën përdëllimin e miteve e të folklorit të të dy vendeve. Jehona e këtyre zërave të greqishtes është e pranishme në përvojën e sotme. Ka raste kur kreshpat e saj përhidhen e shkaktojnë përmendje në gjeopolitikën ortodokse; në hartën e saj të lëvizshme.
Kërthiza e greqishtes
Ishte e natyrshme të ndodhte, prandaj dhe nuk ngrihen pyetje mbi atë korpus të literaturës shqipe që e nisi me greqishten, qoftë si gjuhë e mirëfilltë komunikimi, a qoftë si gjuhë ndihmëse në mësimdhënien tekstuale të rilindasve. Sa për psetë e alfabetit grek tek reformatorët e shqipes, kjo ishte aq e thjeshtë sa ç’është sot mbijetimi i w-së nga disa përdorues virtualë të shqipes, për të bërë të lexuar ë-në, etj. Ose, edhe pse pak më ndryshe, kur fëmijtë shqiptarë që rriten në Greqi, iu dërgojnë të afërmve në Shqipëri e gjetkë kartolina të shkruara shqip, por me shkronja greke. Me emocione.
Kështu u mirëpritën botimet e para biblike në një të folme jugore të shqipes (1827). Së pari, ato nuk mund të kryheshin ndryshe, përveçse me alfabet grek. Për më tepër, krahas përkthimit shqip u paravendos dhe përkthimi në greqishten e re, e madje një përkthim në gjuhën e folur greke. Motivi ishte kulturor, sepse shumë mirë mund të ribotohej origjinali greqisht, gjë që do të justifikonte më mirë motivet kishtare. Paralelet midis shqipes dhe greqishtes së re, këtu janë njësoj.
Edhe përkthimet e Kristoforidhit në toskërishte u tekstualizuan me alfabet grek, ashtu si dhe Alfavitari e Gramatika e tij. Madje Dhjata e Re në toskërishte (1879), edhe pse rrënjësisht e shqipëruar, paraqiti përbri përkthimin në një greqishte pak më të thjeshtë se ajo e origjinalit, vepër e lëvizjes puritane greke. Ndërsa në botimin shqip të 1827-ës, teksti shqip u botua tok me përkthimin në të folmen greke, në një gjuhë më të afrueshme, edhe pse vepër më e vjetër nga botimet arkaike të mëvonshme. Pavarësisht se kush i ndërmori këto zgjedhje, trashëgimia spirituale na thotë se reformat gjuhësore të shqipes e të greqishtes shkonin krah për krah, duke u distancuar që të dyja nga njëjtësimi me greqishten rituale, gjuha e mirëfilltë e rajonit, e cila në thelb nuk i përkiste askujt.
Kulmi i funksionit “amtar” të greqishtes ndodhet tek vepra e parë e mirëfilltë leksikografike, tek fjalori i Kristoforidhit, i cili edhe pse ishte një fjalor shqip-greqisht, u emërtua Fjalori i gjuhës shqipe, pikërisht se alfabeti greqisht dhe përkthimi i gjithë zërave shqip në greqishte, bëhet për të ndihmuar shqiptarët të mësonin e lëronin shqip, sesa anasjelltas (Kush mund të na thotë se Kristoforidhi nuk mendonte greqisht?) Madje ky fjalor, i cili u botua mbas vdekjes së autorit, u mundësua me sponsorizimin e qeverisë greke.[1]
Për të kuptuar se përse qarqe greke të asaj kohe ndihmonin përdorimin e shqipes, në të kundërt me ato që mallkonin gjuhën shqipe, vlen të lexohet parathënia e Fjalorit të Kristoforidhit. Po përkthej këtu një pjesë: “Ky Fjalor është pemë e një pune njëzetvjeçare, përmes mundimesh të mëdha, i cili u la nga autori në dorëshkrim dhe botohet këtu për herë të parë, pa asnjë ndryshim, pikërisht siç u gjend mbas vdekjes së tij. Kjo vepër del në dritë jo vetëm si detyrim ndaj kujtimit dhe famës së autorit, i cili punoi me ndershmëri, ai që e zbukuroi dhe e deshi kombin e tij plot aspirata, zërin e tij atëror. Për më tepër, ky fjalor është një vegël e shumëçmuar mësimdhënëse, e cila do t’i mësojë në të ardhmen popullit trim shqiptar, nëpërmjet shembullit praktik dhe udhëzimeve të birit të tij më të ditur, se vetëm me ndihmën, përkujdesjen dhe frymëzimin e letrave e të gjuhës greke, do të mundet të përpilojë gjuhën e tij, me kalimin e kohës, në mënyrë që shqipja të bëhet me të vërtetë mëmë idesh, zbutje e fjalës njerëzore dhe qytetërim.”
Pavarësisht se lidhja me greqishtjen ishte prej kërthize, në të njëjtën kohë bëheshin përpjekje për të mëvetësuar kishën ortodokse shqiptare nga kisha e Kostandinopojës, e cila përdorte atëherë vetëm greqishten, në gjithë juridiksionin e saj. Kisha greqishtfolëse, pra, këmbëngulte në epërsinë e greqishtes mbi “egërsinë” e shqipes. Deri në vitet 10 të shekullit të 20-të, ekzistojnë enciklikë të peshkopëve të Patrikanës ku zhvlerësohet, qortohet e ndalohet gjuha shqipe.
Kisha greke e kishte kaq të kollajtë ta thoshte shqipen “gjuhë barbare”, por me të njëjtin motivim që cilësonte edhe greqishten e re si “gjuhë karagjozi”, duke mohuar njësoj përdorimin e përkthimeve në dy të folmet e rajonit. Kallja e shqipes në shërbesa, veçse, ishte diçka që i parapriu idesë së pavarësisë, gjë që tregon se tendenca gjuhësore e shqiptarëve ortodoksë ishte një shtysë intuitive në spiritualitetin ortodoks, dhe jo pasojë e rrymave politike të atëhershme, siç mund të themi për autoqefalinë. Ndërsa kompaktësia e hierarkisë ortodokse në rajon nuk na la shumë për të gjetur e shtjelluar këtë fill, vendi fqinj pret një reformë gjuhësore në adhurim, gjë që shqiptarët e rrokën një qindvjeçar më parë, me dëshmi të përgjakshme etnomartirësh.
Kurthi i greqishtes
humë prej rilindasve tanë, myslimanë e të krishterë, përqafuan me kaq pafajësi teoritë folklorike të kohës së tyre, të cilat jo vetëm që i mbanin ata afër emocionit kulturor të greqishtes, por madje i gënjenin se ajo qenkësh pjesë e realitetit biologjik, përderisa, sipas atyre teorive, grekët dhe shqiptarët rridhnin prej një fisi të stërlashtë. Ky pështjellim, bashkë me degëzimet politike që vijuan, krijuan kushtet për një lëvizje filogreke midis ortodoksëve shqiptarë, duke munduar ata që përpiqeshin për autoqefalinë e kishës. Kishte çaste kur veprimtarët patriotë ndiheshin sikur ajo që predikonin, jo vetëm që ishte utopike, por edhe ndëshkuese nga Zoti, përderisa shtresat e gjera të besimtarëve ortodoksë nuk ndiheshin natyrshëm me shkuljen e greqishtes nga kisha, e aq më keq, me shkëputjen e tyre nga kisha greke.
Lidhja e shqiptarëve të atëhershëm me greqishten rituale, mund të kuptohet duke parë bashkësitë arbëreshe të Italisë sot, të cilat ruajnë ende emocione të ngjashme ndaj ruajtjes së greqishtes kishtare, si gjymtyrë e trashëgimisë së tyre etnokulturore. Nga njëra anë mund të themi se rrethanat gjeopolitike të arbëreshëve ishin krejt ndryshe, nga ana tjetër nuk mund të bëjmë përgjithësime as për vetë realitetin e shqiptarëve ortodoksë prej Shqipërie, të cilët as sot nuk dëgjohen të njëzëshëm në përzgjedhjet e tyre.
Që nga Thimi Mitko e gjer tek Evllogji Kurilla, i cili ishte intelektuali i fundit filogrek që influencoi kaq shumë shqiptarët ortodoksë, u krijua një bibliotekë e tërë me hulumtime e vlerësime folklorike, ku dilte se shqipja na paskësh fillimisht motër, e pastaj mëmë, greqishten, e cila na qenkësh “Mbretëresha e gjuhëve” (Mitko). I dilte pastaj se, së pari, sipas historianëve të ndershëm e të fisshëm, ne jemi njësoj të lashtë në rajon me grekët (A kishte më bukur se kjo?), së dyti, kemi të njëjtën gjuhë, sepse rrënjët e shqipes dalin nga e njëjta kaçube me greqishten, dhe, së treti (si pasojë e këtyre të dyjave), edhe gjaku duhet të ishte i njëjtë, sepse s’kishte nga të shkullohej gjetkë. Përveç kësaj, kur doktrina e mendimtarëve të atëhershëm qerthullohej tek “qytetërimi greko-roman”, gjë që përkthehej tjetër për tjetër në greqishten e re, cili intelektual shqiptar guxonte të ngrinte pikëpyetje?
Në këtë periudhë historike, pra, nuk kishte pse të liheshin të lira përsiatjet vetëpërcaktuese të intelektualëve shqiptarë, aq më tepër kur shumica e bashkëkohësve të tyre, ashtu si dhe sot, nuk kishte guximin të pranonte. Sidoqoftë, Fan Noli, Ismail Qemali, Faik Konica, e të tjerë mendimtarë, ishin për një mbretëri a federatë shqiptaro-greke, gjë që Noli e ka shënuar të shpresuar edhe mbas largimit përgjithmonë nga Shqipëria. Këto të dhëna i përkasin një zone që krijon vazhdimisht pikëpyetje për brezin tonë, aq më tepër kur përvoja jonë nuk themelohet në një studim të mirëfilltë të tekstualitetit të rilindasve, e përballjes me teoritë e denja nga ku u mëkuan rilindasit, sesa përpëlitet nën shoshitjen e gjithçkaje teorike të trupëzuar kaq thellë tek ne. Sado që të përpiqemi, në shumicën tonë dërrmuese, ne nuk mund të fshehim pasojat kulturore të kësaj përvoje.
Noli e ka qartësuar, gjatë gjithë veprimtarisë së tij, se ishte për një bashkim në diversitet, dhe jo në shkrirje të dy kulturave në një enë helene, siç pretendonte lëvizja folklorike e filogrekëve, ashtu siç është përsëritur kjo gjithatoherë në botimet e Kurillës. A mos ndoshta predikimi i rilindasve, jo vetëm i ortodoksëve, për një trajtë bashkimi me Greqinë, ndihej i përafërt me doktrinat e sotme globalizuese dhe prandaj nuk mund të mohohej?
Makthi i greqishtes
Kristoforidhi e Noli, të cilët në krahasim me Kurillën i ofruan më shumë spiritualitet botës shqiptaro-greke, ishin distancuesit e mëdhenj të shqipes nga greqishtja, në një kohë që vepra e dy përkthyesve të dhuntishëm dëshmon se ata ishin helenistë të përkryer. Dhe megjithatë, Kristoforidhi u përpoq të zëvendësonte gjithçka greke me fjalë të gjetura a të ngjizura në shqipe. Nga ana tjetër, Noli e plotësoi Kristoforidhin, duke e përballur greqishten me ndihmën e gjuhëve evropiane.[2]
Botimet e Kristoforidhit e të Nolit, kryesisht, bënë që viti 1923, atëherë kur u krijua kryesia e parë peshkopale e ortodoksisë shqiptare, të ishte një mot kaq i volitshëm për shqiptarët ortodoksë. Që nga ky vit e deri në vitin 1936, kisha ortodokse shqiptare bëri kthesë në traditë dhe krijoi tipare vendore, gjë që për atëherë ishte përmbysja e një mendësie, domethënë përmbushja e një premtimi dyqindvjeçar, në qoftë se llogarisim edhe përkthimet e para ortodokse, si fillesë e kategorizimit të ortodoksëve në botën shqipfolëse.
Sinodi i tretë i KOASH-it, ngritur në vitin 1937, i cili ishte e para kryesi kishtare që u njoh nga patrikana, bëri orvajte për një rivlerësim të greqishtes e të shqiptarëve, nëpërmjet peshkopëve Evllogji Kurilla e Panteleimon Kotoko, që të dy korçarë. Këta u shuguruan peshkopë pa qenë më parë priftërinj; njëri ishte murg e tjetri fare laik. E madje që të dy në një moshë të madhe për të mos qenë priftërinj: I pari 47 vjeç e i dyti 57! Kjo tregoi e dëshmon se sa nxit kishte ortodoksia greke për shqiptarët atëherë… Vetëm duke miratuar këta dy emra, mbreti Zog mundi të siguronte pëlqimin e patrikanës për lëshimin e tomosit të autoqefalisë. Atëherë besohej, sidomos kur i sheh gjërat përmes vizioneve të politikës, se autoqefalia ishte shqiptarí e garantuar në jetë të jetëve.
Por a ishte më kishtare, në krahasim me realitetin Noli & Co, shërbesa e dy peshkopëve të pranuar nga qeveria mbretërore? A ishin këta “të vënë”, apo u zgjodhën nga faktorët patriarkalë sepse ishin pikërisht ata që ishin? Në vitin 1939, imzot Evllogji ra nga kali dhe shkoi për mjekim në Greqi. Mbas pushtimit italian, Kurillës iu ndalua hyrja në Shqipëri, me motivimin se nuk kishte shtetësi shqiptare. Pavarësisht nga vlerësimet e tij krejt sentimentale mbi botën shqiptaro-greke, peshkopi i Korçës nuk u dëbua nga shqiptarët, por nga italianët, të cilët kishin një projekt të qartë kishtar për ortodoksët, ndërsa Kurilla përbënte një pengesë me qëndrimet e tij. Vite më vonë, kur diktatura ia humbi shpresën për t’u kthyer në fronin e tij, jo vetëm atij por edhe vetë peshkop Theofanit (Noli), “Mitropolit” Evllogji Kurilla mburrej në librat e tij për shumë gjëra, por sidomos për dy bëma: Gjatë shërbesës së tij si hierark i KOASH-it ai nuk shkroi kurrë shqip[3] dhe nuk pranoi të bëhej shtetas shqiptar. Madje akuzonte në shkrimet e tij peshkop Jerotheun, që pati shugurar peshkop “më se të degjeneruarin Fan Noli”, por akoma dhe Pandeli Kotokon, për faktin se si hierark i Gjirokastrës ai pati botuar atje një “revistë zyrtare në shqipe”, të cilën Kurilla ia peshonte si mëkatin e hershëm të njeriut.[4]
Kotoko, nga ana e tij, ishte larguar nga Gjirokastra bashkë me ushtrinë greke, kur ajo la pa kthim Shqipërinë, në vitin 1941. Pavarësisht nga lidhja e tyre grindavece me njëri-tjetrin, të dy peshkopët filogrekë binin dakord se problemi i grigjës së tyre duhet të shtrohej jo në nivel ortodoks, por në nivel politik, prandaj dhe në epistolarin e tyre drejtuar organizmave grekë e ndërkombëtarë, të paktën nga ç’është botuar, problemi ortodoks nuk adresohet. Edhe kur përmendet, formulohet për të bërë më të besueshme çështjen e Vorio Epirit, prandaj dhe problemi ortodoks lihet për t’u zgjidhur mbas atij vorioepirot, edhe pse kisha ortodokse shqiptare ishte ajo që i bëri të paharruarit peshkopë nga e mosqena.
Historiani A. Glavinas, me të drejtë shënon në librin e tij mbi historinë e KOASH-it, se Kotoko e Kurilla, edhe pse ishin peshkopë kur u larguan nga Shqipëria, vendosën të përdorin titullin e mitropolitit në Greqi,[5] duke spekulluar me padijen e grekëve mbi kishën shqiptare. Edhe pse antikanonike kjo, nuk u cënua nga Patrikana, sepse ishte problemi “kombëtar” në mes. Nga ana tjetër, Fanari nuk i ngriti në mitropolitë peshkopët shqiptarë Kurilla e Kotoko, dhe as i rivendosi në hierarkinë aktive. Sa për Vorio Epirin, i cili vuante “nën zgjedhën e turkoshqiptarëve”, e jo të komunistëve që besonin atëherë në një antihyjni trikrenore (myslimane, ortodokse e katolike), dy hierarkët e botës së shkuar e qanë me vaj e vyerje gjer në fund.
Reliket e greqishtes
Dy peshkopët ikën, edhe pse nuk ishin të vetmit, por ata në fund të fundit ishin shqiptarë. Greqishtjen e gjetën dhe e lanë në Shqipëri. Ndërsa e folmja iu nënshtrua për përkthim të zëpërzëshëm kanonit të ri (Letërsia e Realizmit Socialist), e shkruara përiku te varret e ushtarëve grekë, me frikë se edhe që andej mund të zhvarrosej, nëse eshtrat kërcisnin kundër diktatorit arnaut. Kështu u imponua një abetare shqipo-greke, që iu mësonte fëmijve minoritarë të shkronjëzonin “Parti-Enver” në greqishte. Më vonë pastaj, ata duhej të mësonin përmendsh Çajupin në greqishte:
“Η Τουρκιά την Αλβανία, πήρε-ωιμέ!
Αλβανέ, σηκώσου ολόρθος, Αλβανέ!”[6]
Ata grekë që kërkonin diçka të tyre në Shqipëri, ku duhej të përqendroheshin për meditimet “mëkatare”, përveçse tek varrezat e ushtarëve grekë?[7]
Por gjithë kjo as që flitej se kishte lidhje me greqishten e sfondit të kishës. Kaq afër, dhe prapëseprapë trajtoheshin si dy gjuhë të pavarura nga njëra-tjetra, përveç varësisë gojëkyçur që mbante secila me shqipen. Mbas viteve 40, e deri në vitet 60, kur ortodoksia shqiptare iu dorëzua e tëra komunizmit, ose hijes a pasojave të diktaturës, në Shqipëri ishte rrënjosur një traditë vendase për ortodoksët, pavarësisht se librat kishtarë nuk ishin përkthyer plotësisht. Këto vite përndjekjeje, shqipja e librave kumbonte lirshëm në kishë, pa shtirjet e dhjetëvjeçarëve të parë, ku lipsej improvizim, për të sfiduar vetveten.
Greqishtja i përkiste tashmë kujtesës kulturore. Për disa ortodoksë trajtohej si relikë, për të tjerë si emocion, e për ca të tjerë e kotë, por e pamohuar nga askush, edhe pse librat kishtarë nuk sillnin asnjë pasthirrmë liturgjike në greqishte, gjë që vetë kisha e Romës, Kisha Katolike, ruan ende sot, si tregues i shekujve të parë, kur atje meshohej në helenishte.[8] Kur të krishterët e traditave të tjera pyesin shqiptarët ortodoksë për këtë, se përse nuk kemi asnjë thirrmë greqisht në adhurim, besoj se asnjë nga ne është i aftë të japë një përgjigje bindëse. Në botën shqiptare, pohuesit dhe mohuesit e greqishtes janë njësoj të emocionuar.
Përderisa përkthimet tona liturgjike janë kaq të reja, ato ruajnë metodat e kohës së tyre, prandaj dhe mesha jonë sot nuk ka nevojë për njelmësimet e greqishtes, sesa për plotërinë e shqipes standarde, e cila është gjuha e shqiptarit të sotëm ortodoks. Megjithë metodat kitsch të ortodoksisë së pasdiktaturës, trajtimi i greqishtes duhet rivlerësuar, qoftë dhe duke e rrëmuar, nga çdo pikëpamje. Çdo gjë e vyer që përdoret pa dobi e pa masë, në thelb e në kohë nuk nderohet. Kështu duhet trajtuar dhe gjuha greke, të cilën gjuhësia e sotme nuk e pranon më si “Mbretëreshë”, siç na e thanë rilindasit shqiptarë, pavarësisht se nuk mund ta mohojmë si të mbretëruar dikur në disa treva shqiptare, prandaj dhe të çmuar. Sidoqoftë, imponimi i saj në botën shqiptare bëhet sot vetëm nga pozitat e epërsisë kulturore; një përdhunë e gjymtyruar në cektinën tonë të shumëfishtë.
Heshtja e ortodoksisë shqiptare në hartën gjeopolitike të ortodoksisë së përbotshme, atje ku renditet Maqedonia, Ukraina, SHBA-ja, etj, nuk tregon se problemet tona janë zgjidhur, sesa provon dobësimin e një institucioni që e ka lënë të ardhmen tonë në mëshirë e në rastësi. Gjithsesi, gjendja e sotme nuk lë hapësirë për kryengritje, sepse çështjet që mund të përfshihen në platformat e reformave janë shtruar qyshkur, duke kurthuar kështu në favor të kishave autoqefale greqishtfolëse, të cilat sot janë pesë: Kostandinopojë, Aleksandri, Jeruzalem, Qipro e Athinë. Kjo pentarki helene, nga e cila dy kisha përdorin greqishten plotësisht, ndërsa tri të tjerat pjesërisht, sipas dialektikave përkatëse, nuk shënohet e numëruar nga të zotët, pikërisht se rasti shqiptar është në ecje e sipër, me plane afatgjata për ta numëruar.[9]
At Foti Cici
Koha Jonë, 31 janar 2005
——————————–
[1] Konstandin Kristoforidhi, Fjalor i Gjuhës Shqipe (Κωνσταντίνος Χριστοφορίδης: Λεξικόν της Αλβανικής Γλώσσης), Athinë, 1904, f. 2. Motivi i kultivimit të shqipes nga grekët, pra, ishte ndriçues, dalë nga pozitat e epërsisë, gjë që për atëherë ishte kulturorisht e justifikuar, siç do të shohim më poshtë. Është e padrejtë, veçse, që mbas një qindvjeçari, qarqe greke që paraqiten si më përparimtaret, duke përfshirë edhe dërgatën ortodokse në Shqipëri, ta trajtojnë shqipen dhe shqiptarinë nga të njëjtat pozita folklorike.
[2] Ndoshta në të ardhmen, kur të shterohet pyetësori i mistereve të Nolit, sidomos kur të deciklohet marshimi etnohedonist i klaneve të këtij brezi, shqiptarët do të pyesin më shumë për Kristoforidhin, ndoshta duke e filluar me pyetjen: Përse klanet e pasdiktaturës nuk u tërhoqën mbas pikave kulturore të veprës shqiptaro-greke të Kristoforidhit e të Nolit, por bënë filologji mbi çorapet e këtij të fundit, edhe pse nuk mundën të gjenin saktësisht ngjyrën dhe endjen e tyre?
[3] “Librat e mi janë shkruar në një greqishte kaq të bukur, saqë janë joshur dhe vetë filologët e Shqipërisë […]; prandaj dhe albanologët më kanë halë në sy, sepse nuk kam shkruar kurrë shqip. Unë jam më grek se Ministria e Jashtme, e cila në vitin 1910 shtypi libra mësimorë në shqipe. Evllogji Kurilla, Pushteti i së vërtetës (Το Κράτος της Αλήθειας), f. 77.
}[4] “A është grek Jerotheu, i cili e tradhtoi kishën dhe shuguroi më se të degjeneruarin Fan Noli peshkop, e më vonë kryepeshkop të Shqipërisë? Edhe unë atëherë jam shqiptar, por ama një shqiptar që s’ka shkruar e botuar kurrë shqip, ndërsa ai nuk qenka shqiptar, i cili bashkë me mitropolitin e Gjirokastrës Pandeleimon Kotoko, botonin revistën zyrtare të mitropolisë në shqipe, Zëri i orthodhοksisë, Korçë, vëllimi I, 1924 e në vijim.” (Po aty, f. 104).
[5] Apóstolos Glavinas, Kisha Ortodokse Autoqefale e Shqipërisë (Απόστολος Γλαβίνας: Η Ορθόδοξη Αυτοκέφαλη Εκκλησία της Αλβανίας) f. 122.
[6] Andon Zako Çajupi, “Αλβανέ!”, Ανθολογία της Αλβανικής Ποίησης (Përktheu Pano Çuka), Tiranë, 1981, f. 133.
[7] Përderisa përmenden disa herë varrezat greke, dhe përderisa kjo ese u botua në muajin janar 2005, më shumë se një vit para zhvarrosjeve të sotme në Përmet, dua të kthjelloj se referencat mbi varret e ushtarëve grekë këtu nuk janë aspak parashikuese (Përndryshe, do të isha më shtjellues). Thjesht, janë pjesë e përsiatjes sime mbi përmasat kulturore të ortodoksisë shqiptare. Përsiatja ime, veç, është pikërisht e kundërta e mitologjisë nacionalkomuniste, ajo që mbizotëron sot klanet kombëtariste. Kjo do të thotë se, edhe pse nuk kemi aftësi të jemi parashikues në zonën shqiptaro-greke, kemi detyrim të lexojmë, të mendohemi, të përsiatemi dhe të duam.
[8] Njësoj kjo dhe në kishat orientale ortodokse, si ajo kopte për shembull, e në disa kisha lindore ortodokse, si në kishën ruse, ku ende sot ekzistojnë sentenca të tëra greqisht, në shërbesat e tyre amtare.[9] Disa muaj mbas botimit të kësaj eseje, hasa referencën e parë në median greke, ku kisha ortodokse e Shqipërisë u cilësua hapur si një “nga kishat greqishtfolëse”, krahas pesë patrikanave e kishave greke (23 maj 2005, www.in.gr). Kjo ndodhi kur patriku Vartholomeos ftoi në Fanar primatët e kishave autoqefale, për të votuar mbi shfronëzimin e patrikut grek të Jeruzalemit. Katër muaj më vonë, në shtator 2005, vetë Patrikana e Kostandinopojës, për herë të parë zyrtarisht, e cilësoi KOASH-in në faqen e saj në Internet si një nga “kishat greqishfolëse”, në takimin që ajo pati “me kishat greqishtfolëse të Jeruzalemit, Athinës, Qipros dhe Shqipërisë” (29 shtator 2005, www.ec-patr.gr). Në këtë pikë, kjo ese ishte parashikuese, edhe pse klane myslimane në SHBA u përpoqëm të më nxijnë si “antishqiptar”. Të ngrysurit!