Me rimëkëmbjen e vrullshme të Kishës Ortodokse Autoqefale të Shqipërisë, një proces i vështirë dhe i gjatë, tej kohës së brezave tanë, po lindin pyetje të natyrshme për sa i përket tipareve të plota të një kishe vendore. Përcaktuese në këtë perspektivë është gjuha e ortodoksisë shqiptare, me të gjitha trajtat e saj: Zyrtare-tekstuale, adhurimore-pastorale dhe arsimore-akademike. Edhe pse dështimi i sotëm në përdorimin e drejtë të gjuhës nuk pranohet nga përgjegjësit, të gjitha palët biem dakord në vlerësimin se na mungon një terminologji kishtare-teologjik e plotë dhe e njëtrajtshme. Dhe ka disa arsye që e bëjnë gjuhën shqipe “të mbrapshtë” për përkthyesit dhe autorët ortodoksë.

Së pari, përkthimi i teksteve biblike dhe liturgjike për kishën ortodokse në Shqipëri është kryer kryesisht në toskërishte, nga Kostandin Kristoforidhi e Fan Noli përkatësisht.[1] Ishte koha kur toskërishtja për herë të parë dilte nga trajtat nëndialektore të mëparshme. Pra, këto botime kanë shenjat dhe pasojat e kohës së tyre, duke iu nënshtruar rrymave të puritanizmit në rastin e Kristoforidhit, dhe të “standardizimit” të toskërishtes me frymën “romane” në rastin e Nolit, por duke u luhatur në shprehje jo spontane të gjuhës në të dyja rastet. Pra të dy shkollat përkthimore ishin kalimtare dhe si rrjedhojë të pazonja për të ngurtësuar një terminologji rrënjosëse në kishën tonë (Thirrjet hakërruese të skajorëve se “nuk duhet vënë dorë në gjuhën e Nolit”, vijnë nga grupime që e duan kishën ortodokse shqiptare shërbëtore të një ideali të vonuar).

Së dyti, kur gjuha shqipe po merrte tiparet e sotme, pushoi lëvrimi i tekstualitetit fetar në Shqipëri. Periudha që nga mbarimi i luftës e deri në mbylljen e tempujve, nuk na ka lënë shumë trashëgimi e cilësi në tekstet e gjuhës ortodokse në shqipe, pavarësisht se letrat shqipe morën hov të madh në këtë periudhë, në sasi dhe në ecurinë e gjuhës. Megjithëse gjatë kësaj periudhe u botuan edhe përkthimet liturgjike të periudhës së dytë të Nolit, siç u përqas në kreun e kaluar, nga ana e terminologjisë ky vrah botimesh nuk ndryshon shumë nga përkthimet e periudhës së parë, pavarësisht nga ndryshimet radikale që sollën brenda gjinisë së tyre. Fundi i kësaj periudhe njëzetvjeçare, varfanjake në terminologjinë tonë ortodokse, shenjohet me vdekjen e Nolit (1965), i cili, prapëseprapë, mbetet një shkollë unike e përkthimeve kishtare në shqipe. Në këtë lëmë, Plaku i Amerikës nuk na la pasardhës.

Së treti, heshtja që u ndërfut në botimet kishtare brenda dhe jashtë Shqipërisë për rreth njëzet e pesë vjet, me bashkëpërkim vdekjen biologjike të autorëve, i çoi versionet ekzistuese në “mykje”, duke imponuar një nostalgji për tingëllimin e zërave tekstualë tek të gjallët, të cilët dikur i kishin dëgjuar, lutur e kënduar. Dhe më e rëndësishmja për situatën e sotme, brezi i ri i gjeti emrat e shkrimtarëve fetarë të mbimitizuar në një kanon autorësh të padiskutueshëm, ku dhe në qoftë se mund të bëhet njëfarë çmitizimi, ai do të fillonte nga emri i autorit, dhe vetëm në fund mund të flitet mbi subjektivitetin e veprës, në qoftë se mund të flitet. Kësisoj, përndritja e përndotja burojnë në një krua…

Së katërti, gjatë viteve të pasdiktaturës, me rimëkëmbjen e kishës e deri më sot, nuk u botuan ende në shqipe përkthime teologjike të mirëfillta, të cilat të kenë fuqinë e ndikimit tek përkthyesi shqiptar ortodoks. Nga ana tjetër, përkthime të institucionalizuara, me përsëritje idhnake të një fjalorthi të kufizuar, por hollësisht të ideologjizuar, kanë bërë më tepër nga ç’pritej në një periudhë kulturore imituese, në një gjuhë mikpritëse, në një popull tejpritës.

Hija e godinave të ndërtuara nga KOASH-i dhe gjithë puna sociale e misionarëve ortodoksë, nuk mund të mbulojnë faktin se kisha ortodokse në Shqipëri sot nuk ka Bibël, madje as Dhjatë të Re,[2] nuk ka tekste të plota liturgjike, dhe nuk ka të përkthyera tekstet bazë të spiritualitetit ortodoks, të domosdoshme këto për të krijuar një jetë të mirëfilltë shpirtërore në kishë (Botimet e sotme të kishës ortodokse në Shqipëri janë vetëm një grimë e platformës që kryepeshkopi nyjëtoi me gojëtari të pashoqe në fronëzimin e tij, në vitin 1992). Në qoftë se nuk ekzistojnë njerëzit e përshtatshëm për të sendërtuar këto vepra, atëherë vetë kjo është një pikëpyetje që nuk mund të kundërpeshojë mbarëvajtjen dhe agresivitetin në fushën sociale dhe politike të ortodoksëve.

Ato mbetje tekstuale të së kaluarës me të cilat mburremi ne, nuk i drejtohen më besimtarit që u formua gjuhësisht me shqipen standarde. Kjo lëndë është një mjet që mund të adresohet tek një grupmoshë e caktuar në kishë, por vetëm për këta besimtarë të moshuar, të cilët, për fat të tyre, nuk kanë as të kaluar kishtare. Pjesa tjetër e lëndës përkthimore i përket muzeut dhe hulumtimeve, dhe jo punës pastorale në kishë.

Këto arsye e bëjnë gjuhën shqipe shumë specifike në fushën e krijimeve dhe të studimeve përkthimore ortodokse. Duke pranuar situatën e mësipërme, një përkthyes i nivelit mesatar nuk mund të rikrijojë asnjë tekst në qoftë se nuk ka njohuri të thella në gjuhë dhe dije të mjaftueshme në teologji. Vetëm me një përgatitje të tillë përkthyesit tanë do të munden të studiojnë tekstet ekzistuese dhe në pikat e errëta të fondit terminologjik të shqipes do të vendosin vetë.

Ndërsa një përkthyes mbi mesataren, përpos kritereve të kërkuara, lipset të jetë i ndërgjegjshëm për përgjegjësinë intelektuale në letrat shqipe. Mirënjohja e respekti ndaj traditës së trashëguar gramatologjike, kthehen në zëra të brendshëm këmbëngulës përzgjedhjeje. Meditimet mbi të kaluarën shkrimore dhe kontrolli mbi të tashmen, e çojnë përkthyesin e aftë atje ku pak bashkëkohës kanë potencialin të vozisin. Manualet e tij shtohen papritmas dhe në të njëjtën tryezë përkthimore përfshihen të gjitha tekstet me përmbajtje terminologjie në lëmin kishtar-teologjik në gjuhën shqipe, jo vetëm të besimit ortodoks, që nga Meshari i Gjon Buzukut e deri tek përkthimet e fundit biblike në shqipe, mbas viteve 90; sepse e meriton dhe i ka hije.

Duke përtypur të gjitha këto të dhëna, pra, një përkthyes me ndërgjegje kishtare ortodokse, dhe qëndrim të ndershëm intelektual, duhet ta lexojë tekstin e shkruar prej tij nga syri i brezave jo fetarë, të cilët u arsimuan në vitet e shqipes standarde, për të qenë më i sigurt në raportet gjuhësore të besimtarëve ortodoksë me gjuhën standarde. Sëmbimi i origjinalit të kulluar mund të mjekohet me dhimbjen ndaj mekanizmit gjuhësor të lënduar. Bashkëpunimi me filologë shqiptarë, gjuhëtarë e letrarë, jashtë strukturave kishtare të tanishme, do t’iu japë domethënie shumë përhumbjeve nëpër dilema; sepse është profesionalisht e domosdoshme dhe kishërisht e dobishme.

Ja disa shënime që përshkruajnë gjendjen e sotme, por dhe që justifikojnë domosdoshmërinë e një planifikimi jo amator të gjuhës kishtare ortodokse shqipe.

Termat teologjikë që janë mbrujtur e kënduar në kishën tonë kombëtare për shumë breza, janë pjesë e një tradite të shëndoshë kishtare, pavarësisht nga nuancat kombëtariste të së kaluarës, a mosplotëria e “kuptimit të saktë”. Po të flasim këtu me përpjestimet teologjike, asnjë përkthim nuk shpreh plotësisht origjinalin, mbasi dhe vetë origjinali nuk është i tillë; ai është një përqasje e atij realiteti të cilin gjuha e njeriut përpiqet të përshkruajë, por kurrë nuk mundet të përkthejë plotësisht, dhe aq më pak të zëvendësojë. Pra, përderisa besojmë se gjuha e teologjisë është një realitet simbolik, si mund të interpretohen simbolet e dhëna ekzistuese në gjuhën shqipe me simbole të tjera, të huaja për trashëgiminë tonë kulturo-gjuhësore?

Si rrjedhojë, termat që u sollën vitet e fundit në gjuhën kishtare, si “liturgji”, në vend të “meshë”, “enori”, në vend të “famulli”, “dhiakonia agapis”, në vend të “shërbesë dashurie”, e shumë terma të tjerë, të dokumentuar në shtypin dhe botimet e KOASH-it, janë shpirtërisht të dëmshëm për besimtarët ortodoksë, të cilët ndodhen në fazën e rizbulimit të besimit të tyre.

Përdorimi i termave greqisht nga krerët e ortodoksisë shqiptare, për të kristalizuar një terminologji ortodokse të kulluar në shqipe, shumë herë shpjegohet duke u justifikuar nëpërmjet termave të njëjtë që ekzistojnë të papërkthyer në anglishte, por kjo analogji është e pavend dhe shtegmbyllëse, siç e di mirë dhe një student i vitit të parë të gjuhësisë. Ata që merren seriozisht me studimet shqiptaro-greke, por dhe që njohin njëkohësisht dhe anglishten, me natyrën e saj linguistike krejt të ndryshme nga shqipja, ftohen të ndriçojnë. Përveç amatorizmit, këtu kemi dhe një mëkrejsë për të gjilpëruar një politikë terminologjie në gjuhën shqipe, sesa një metodë planifikimi me baza të shëndosha teologjike e gjuhësore. Krishtëzimi i terminologjisë, në rastin e gjuhës shqipe nuk mund të jetë me doemos dhe greqizim i saj. Dhe përderisa nuk kemi teologë të mëdhenj shqiptarë, ku janë albanologët tanë?

Artificialiteti i termave helenistikë, në një vend ku kisha nuk ka krijuar ende mendimin teologjik, vërtet që nuk është e sigurt nëse pasqyron motivet e misionarëve grekë në pozitat kyçe të kishës ortodokse në Shqipëri, por ama na bën të vërejmë se kjo ideologji planifikuese në gjuhë mëton të krijojë një traditë të re nëpërmjet gazetës zyrtare dhe botimeve të kishës, rreptësisht e kontrolluar, pavarësisht nga ankthi i misionarëve besëmirë për të “ortodoksizuar” gjuhën shqipe.

Edhe pse “e keqja” për shumë është bërë, për ne dhe për ata që kërkojnë ndriçim, asnjë ngushëllim nuk ekziston tashmë për keqshkrimin e fjalëve “orthodhoks”, “theologji”, “episkop” etj, të cilat ne, teologët, klerikët dhe predikuesit e fjalës së ortodoksisë në shqipe, duhet t’i përdorim siç na janë dhënë në gjuhën e sotme: “ortodoks”, “teologji”, “peshkop”, etj, dhe jo siç përdoren sot në Shqipëri. Kisha ortodokse, në parim, i lëçit të vërtetat e saj në gjuhën e njeriut. E anasjellta nuk është ortodokse!

At Foti Cici
Shekulli, 25 qershor 2003

——————————

[1] Përmenden Kristoforidhi e Noli, sepse përkthimet e autorëve të tjerë kanë qenë të kufizuara në kohë e në hapësirë.
[2] Dy vjet mbas botimit të këtij shkrimi, në vitin 2005, KOASh-i publikoi online një version të Dhjatës së Re të Kristoforidhit, përshtatur në shqipen e sotme, edhe pse larg standardit. Iu deshën 15 vjet misionit grek për të sjellë në një shqipe më të kuptueshme përkthimin toskërisht të Kristoforidhit. Nëse në Shqipëri ortodoksia përqendrohej në punët e saj, ky botim duhet të ishte nxituar qysh në vitin 1992, për të pasur sot, mbas kaq vjetësh, një përkthim nga origjinali në shqipen standarde.