Realizmi Socialist është art i së ardhmes (Kadare, 1974)

Kumtesa e zotit Ismail Kadare, “Si ta ruajmë harmoninë e çmuar fetare”,[1] mbajtur në konferencën ndërkombëtare mbi fetë dhe qytetërimet në Tiranë, ka shkaktuar habi, mbasi qëndrimet e deritanishme të Kadaresë mbi faktorin ortodoks kanë qenë të etiketuara, në mos të përkora. Renditja a kategorizimi përzgjedhës i besimeve fetare në një debat publik, a qoftë dhe ftesa për të përqafuar kolektivisht njërin prej tyre, është e drejtë e çdo qytetari, pavarësisht nga statusi fetar i tyre, por mëshimi i hipotezës së lashtësisë e të primacitetit të besimit katolik, mbi atë ortodoks, tjetërson etikën e një debati ndër të barabartë, siç po zhvillohet tashmë për disa dhjetëvjeçarë dialogu zyrtar/ndërkishtar midis Kishës Katolike dhe Kishës Ortodokse.

Në qoftë se pohojmë se “harmonia fetare, sa ç’është madhështore si ngrehinë aq është edhe e brishtë”, vetë të dhënat e kumtesës së trajtuar e njësojnë atë me një dilemë. Idetë e hedhura nga shkrimtari ynë i mirënjohur, pa dashje, vendosin gjemba në dialogun ndërkonfesional midis ortodoksëve dhe katolikëve në Shqipëri, si pjesëtarë të një feje të përbashkët të krishterë. Ja disa pika tymshkaktuese nga kumtesa e zotit Kadare:

1. Ai thotë tri herë, në pak faqe, se besimi katolik është “feja e parë e shqiptarëve.” Dihet se për popujt tanë të atjembetur, e kaluara/lashtësia është institucioni më me peshë, ndërsa e tashmja dhe e ardhmja janë katandisur në tentativa për të konceptuar a ngjitur pasqyrën e thyer, atje ku s’u pamë kurrë. Por edhe në këtë këndvështrim, vetiu lind pyetja: A shenjon periudha e viteve apostolike, atëherë kur Ungjilli i Krishtit u lëçit “gjer/përreth në Iliri”, epokën kur shqiptarët u ndjenë qenësisht të tillë?

Çfarë mund t’iu themi hulumtimeve që dëshmojnë se procesi i krishtërimit të paraardhësve tanë nuk ishte i menjëhershëm, as masiv, dhe madje kurrë i plotë? Por si mund të debatojmë për këtë çështje kur Kadareja gjetkë thotë se shqiptarët janë më të vjetër se dy mijë vjetët e krishterë? Atëherë, a nuk është kontradiktore kjo kumtesë, nëse e përqasim Kadarenë e gjithmonëlexuar në plotërinë e veprës së tij? Në vend të një lajthitjeje, më me vend do të ishte pyetja: A ka ekzistuar një fe e vetme dhe e parë e shqiptarëve? Shumë vjet para Krishtit, a mos vallë stëretërit e shqiptarëve kishin një besim tjetër fetar, as katolik e as ortodoks, dhe tek i cili figuronin numerikisht më të njëtrajtshëm, sesa gjatë konvertimit në fenë e krishterë, e më vonë në atë islame? Për më tepër, konvertimi i banorëve të trevave tona në fenë e re të krishterë, a ka pasur pasoja “gjithshqiptare” në tiparësinë e vendorëve?

Por edhe në qoftë se e piketojmë gjenezën tonë tek viti 1 pas Krishtit, askush nga hulumtuesit tanë të mirëfilltë dhe të huaj do të pohojë se feja e parë e shqiptarëve ishte katolicizmi, ose ortodoksia në të kundërt, përndryshe kjo hap debate tej pyetjes së ngritur nga një prozator shqiptar. Me gjithë admirimin ndaj gjinisë së tij, ne e konsiderojnë tezën e Kadaresë, mbi primacitetin e lashtësisë fetare të shqiptarëve, si fragment i njerishmërisë së një shkrimtari, pavarësisht nga përmasat e tij të kequshtruara tek ne.

Kur zoti Ismail Kadare konkludon për parësinë e katolikëve në Shqipëri, dhe se “si të tillë ata kanë një zbritje vertikale në historinë dhe kulturën shqiptare të pashembullt”, ne nuk kemi arsye ta mohojmë, por në vend që të ndihemi inferiorë, a bashkëfajtorë, nxitemi të reagojmë se, edhe ne ortodoksët, veç kësaj “zbritjeje vertikale”, kemi dhe një ngjitje njësoj vertikale në historinë e Ballkanit, e për më tepër një shtrirje horizontale të mrekullueshme në botën shqiptare, e cila sigurisht nuk mund të përshkruhet me fjalorthin e letërsisë së Realizmit Socialist.

2. Kadareja ngulmon, pa e parë përfillëse të parashtrojë të dhëna dokumentare, edhe pse bëhet fjalë për një tezë të padëgjuar më parë, se shqiptarët ortodoksë u konvertuan të tillë mbasi u shkëputën nga katolikët shqiptarë: “Feja e parë e shqiptarëve, katolicizmi, e vjetër pothuaj sa ajo e Romës, ishte e vetmja në këtë vend për gati 1000 vjet. Ndarja e kishës romane nga ajo bizantine, ndarje kufiri i së cilës kalonte përafërsisht në Shqipëri, do të sillte konvertimin e parë të një pjese të katolikëve shqiptarë ortodoksë.”

E bukur është gjuha, por i cekët parashtrimi, prandaj dhe kjo hipotezë nuk qëndron as si rrëfenjëz, sepse gjatë njëmijë vjetëve të parë të krishtërimit në Shqipëri, dhe kudo gjetkë, nuk ekzistonte katolicizëm a ortodoksizëm dhe madje nuk ekzistonin dy kisha, njëra katolike e tjetra ortodokse, por vetëm një kishë e vetme e krishterë, sa katolike, aq dhe ortodokse, e anasjelltas, megjithë polemikat e rrëshqitjet doktrinore. Këtë e di dhe më i leshti ndër lexues jashtë Shqipërie. Prandaj dhe termat që mund të përdoren, në qoftë se duam të ushqejmë harmoninë dhe tolerancën fetare, janë ata që janë përdorur e të cilët përdoren dhe në Evropën e mbilakuar nga Kadareja: “Riti latin” e “riti bizantin”, a më thjesht, “kisha perëndimore” e “kisha lindore”, ose, konvecionalisht, “kisha romane” e “kisha greke”. Termat “katolik” e “ortodoks”, megjithëse ekzistonin si fjalëkuptime, janë të pasngjizur për sa i përket ngarkesës së sotme teologjike e ideologjike që ata përfaqësojnë.

Të dhënat historike, të cilat përçon sot edhe kisha katolike, dëshmojnë se ndarja midis dy kishave në Shqipëri ndodhi shumë kohë më parë, qindra vjet para se të shkonim në shekullin XI, tek vija e Kadaresë. Por ndarja ishte rituale e jo doktrinore. Nëse e thjeshtëzojmë gjuhën e debatit, me termat e kumtesës së trajtuar nga zoti Kadare, riti është një shtrat kulturor me një simbolikë specifike të kodifikuar në një kohë e terren të caktuar, ndërsa doktrina është një mësim me ngjyresa unike, e cila parashtron shenja rrëfimtarie, e në qoftë se kultivohet në kohë, trajtëson një besim të mirëfilltë, një konfesion. E atëherë, si mund të flasim për konvertim, siç na pagëzon Kadareja, në lumin e Arbërisë së imagjinuar estetikisht prej tij, kur ky nocion kushtëzon përqafimin e një besimi të ri, të një doktrine të re, në një kohë që kjo ndodhi qindra vjet më vonë në Shqipëri?

Vetëm mbas shekullit XI, pra, mund të flasim për katolicizëm e ortodoksi, me gjuhën e Kadaresë dhe tonën. Ndarja/thyerja e Kishës së Krishtit, nuk mund të përgjasohet me figuracionet e një romani, si p.sh. me shkëputjen e Shqipërisë nga kampi socialist. Edhe ajo ishte ndarje, por ishte ndarje e pjesës nga e tëra, dhe këto dy pjesë nuk ishin kurrë të barabarta e plotësisht të një thelbi dhe nuk kishin të njëjtën zanafillë në histori. Ndërsa kishat e krishtera perëndimore e lindore, nuk mund të përshkruhen me termat “mëmë-bijë” sepse ato janë motra, e madje binjake, të cilat, edhe pse të ndara nga njëra-tjetra, nuk e mohojnë këtë realitet biologjik, sepse ai i tejkalon ato. Në qoftë se njëra prej tyre bën më tepër për t’u pajtuar me tjetrën, ajo kurrë nuk mund ta negociojë dialogun me postulatin se dikur na paska lindur motrën e saj binjake, të bashkëlindur me të, të njëlindur.

Me këtë argumentim të figurshëm, sepse kështu na detyrojnë intelektualët tanë më të famshëm, si mund të pranojnë ortodoksët shqiptarë se qenkan konvertuar nga katolicizmi? A nuk bëjnë të njëjtën gjë grekët, ndërsjelltas e tinëzisht, kur iu mohojnë shqiptarëve ortodoksë origjinën e mirëfilltë historike në rajon? Që të dyja këto mohime ndërluftuese, andej e këtej kufirit, kthehen në pohime kërcënuese për zhvillimin e mendimit vendor të ortodoksisë shqiptare. Çfarë presim të bëjë një besimtar ortodoks, i cili e lexon këtë tezë të Kadaresë i parandodhur në një luhatje me identitetin e tij? Të thjeshtët, të dobëtit, naivët dhe të pafajshmit do të shkojnë andej ku ka më tepër origjinë për ta, atje ku kjo origjinë është më solide, atje ku ka më shumë integritet. Atje ku edhe përrallat kanë më tepër kripë.

Ndërsa përpiqemi të nyjëtohemi, e njëkohësisht të dalim nga rruga pa krye ku na çon një kumtesë e tillë, ndiejmë dikë që po përdor prestigjin për të imponuar një tezë, shquajmë hijen e dikujt që urdhëron për të shtënë qetësinë. Kjo të kujton kohën kur Enver Hoxha iu imponoi hulumtuesve të brezit të tij tezën pellazgjike, përderisa ai ishte burimi i diturisë (E tha dhe e bëri se qe kult, por jo se ishte aq i ditur). A nuk është fyese kjo ndërhyrje edhe ndaj historianëve tanë e të huaj, pa le më ndaj teologëve e kishtarëve ortodoksë e katolikë?

3. Ismail Kadare e përshkruan fytyrën e shqiptarit të sotëm, te kumtesa e tij e famshme, me shprehjen e rëndë biblike “imazh i dëmtuar”. Aludimi i tij lakuriq nuk përshkruan vetëm pasojat e diktaturës komuniste. Kadareja e ka thënë se si mund të ndreqet shëmbëllesa jonë e vurratur kolektive, dhe të përftohet bukuria e moçme imagjinare, e paparë për disa, a e pabesuar për të tjerë, por gjithsesi e domosdoshme “për në Evropë”. Po të pranojmë provat përkatëse, historia e religjioneve rrëfen se kur besimi fetar, çdo besim fetar, nuk përqafohet me sinqeritet, por me motivime politike, mund të kthehet në shkatërrim me pasoja tej individëve të sapondriçuar. Më shkatërrimtarja pasojë do të jetë shkelja e atyre që pohojnë të mbeten ndryshe, domethënë ata të paktë që mund të mohojnë fenë e lakmuar prej më të zgjuarve.

E duke shquar “shëmbëllesën e dëmtuar” tonën, siç na e dëftoi me gisht shkrimtari ynë më i madh, na shpaloset tashmë në mënyrë flagrante imazhi dëmtues i një letërsie të vonuar në Shqipëri. Sepse vetëm shkrimtari i një letërsie të tillë ka hiret për t’u ngjitur mbi një mal, e për t’i dëftuar popullit të tij që andej udhën dhe të vërtetën, duke mbajtur për vete pozitën vetëgjegjëse: Pacënueshmërinë!

4. Një nga porositë e Kadaresë është se “shteti shqiptar duhet të marrë masat për të njëmendësuar autoqefalinë e kishës ortodokse shqiptare”. Dhe për të bërë këtë ai sugjeron kthimin tek legjislacioni i monarkisë, sepse ky na qenka “ndër më të mirët në Evropë”. Por – pyesim Diturinë e Tij – sa kisha ortodokse autoqefale kanë bashkekzistuar në Evropë, gjatë mbretërimit të monarkisë shqiptare, për të rendur e për t’i përqasur ato? Apo mos vallë në këtë hartë heterotopike të Evropës së viteve 1930, përfshihen edhe kishat autoqefale të Serbisë, Bullgarisë, Rumanisë, Greqisë, e të tjera të tilla?

Duke vlerësuar situatën e sotme kishtare e politike në Shqipëri, e thëna “njëmendësimi i autoqefalisë” është një emocion, sesa kontribut në një konferencë ndërkombëtare mbi fenë dhe qytetërimet. Në këto vite ky njëmendësim/hamendësim nuk mund të thotë pavarësi administrative, gjë që është e vetëkuptueshme, por ndriçim e projekte për ta bërë kishën autoqefale të përftojë tiparet e plota kombëtare të cunguara, ashtu si kishat motra autoqefale, sepse vetëm kështu do të ulet influenca greke në Shqipëri, të cilën dhe Kadareja druhet në këtë ligjëratë, por nuk denjon ta thotë hapur, ashtu siç kumton për tema të tjera. Sepse nuk ka pse të rrezikohet, për pakicën ortodokse, shëmbëlltyra herë panshqiptare e herë mbishqiptare.

Shqiptarizimi  i ortodoksisë në Shqipëri, nëse këtu ishte fjala, nuk mund të arrihet duke kërkuar masa nga shteti, sidomos kur modelet e propozuara janë të tejkaluara, a më keq, duke ndërsyer me teza të tilla periferinë dhe ekstremin, të cilët e kanë kërcënuar hapur bashkëlidhjen tonë të trashëguar.

Ajo që kërkojmë nga ata që iu dhimbset çka është e përbashkët, është tolerimi i një perspektive të re në ortodoksinë shqiptare, në qoftë se nuk ekziston vullneti për të stimuluar e për të mbështetur, jashtë dyshimeve brejtëse vetëshkatërruese, obsesioneve ideologjike a çaprazeve demagogjike, të atyre që, në fund të fundit, nuk i përkasin kishës ortodokse dhe as kanë marrë mundimin ta studiojnë atë, edhe pse pretendojnë të bëjnë kanunin e saj. Për çudi, asnjë nga ata që përzihen në çështjet tona ortodokse, e ka identifikuar veten me fuqitë që përçojnë balancën në botën shqiptare… Në këtë ligjërim populist, Kadaraja ka provuar edhe një herë se është i zoti të na historizojë ne ortodoksëve, por jo i aftë të na bëjë historinë.

Ndërhyrjet nga jashtë besimit ortodoks e vështirësojnë edhe më pozitën ortodokse shqiptare. Në qoftë se kjo nuk kuptohet, do të ketë pasoja të cilat mund ta ekspozojnë Shqipërinë, me ose pa të drejtë, te kishat e tjera autoqefale. Episode të mundshme, gjë që nuk është larg ogurëve të shfaqur, ka të ngjarë të shkaktojnë sendërgjime e formulime të pashmangshme, gjë që mund të pështjellojë çështjen e Shqipërisë në procedurat integruese në Perëndim. Gjithsesi, trazira të tilla ndjellakeqe, të pamerituara për ortodoksët shqiptarë, por as dobiprurëse për superpatriotët, do të japin shkas për ndërhyrje të tjera të kishës greke në kishën ortodokse shqiptare.

Harmonia fetare që kemi trashëguar është një dhuratë nga Zoti, por është më shumë e fituar sesa e falur. Mendime të prera, për tema tmerrësisht të brishta, nuk i shërbejnë shërimit të plagëve ortodokse në Shqipëri. Nuk mundëm të lokalizojmë në shtyp se çfarë thanë fetarët apo studiuesit tanë të religjioneve në një konferencë të tillë mbi fenë. Në qoftë se këta të fundit ekzistojnë, por nuk kontribuan në një ngjarje të tillë, a mos presim që ata të hedhin kripë në konferenca letrare e artistike, gjë që është jashtë potencialit e destinit të tyre?

Pozicionimet e pakujdesshme publike në shtypin shqiptar, shtingëllojnë harmoninë ndërfetare, kaq e komercializuar këto vite kalimtarie, e cila me artikuj të tillë merr nota hazmodike. Kjo me të drejtë sjell ndjenja të padëshiruara për shumicën dërrmuese të shqiptarëve ortodoksë, sigurisht të paftuara këto as nga krenaria jonë, Ismail Kadare.

At Foti Cici
Koha Jonë, 1 dhjetor 2003

——————————

[1] Koha Jonë, 14 nëntor 2003.