Varre me dhe pa eshtra

Për të nisur këtë debat, vlen të kujtojmë librin Komunitete të imagjinuara i Benedict Anderson-it. Kjo vepër, me nëntitull “Përsiatje mbi origjinën dhe përhapjen e nacionalizmit”, ka tronditur kaq shumë studimet mbi kombin, saqë teorikët vështirë të kumtojnë sot mbi këtë lëmë, pa pohuar a mohuar mbi terminologjinë e këtij libri: Komuniteti imagjinar, a i imagjinuar, apo, në daçi, kombi jo real… Kreu i parë i librit, “Rrënjë kulturore” (Cultural Roots), jo më kot e nis me një përsiatje pikërisht mbi varret:

“Në kulturën moderne të nacionalizmit nuk ekzistojnë simbole më rrëmbyese sesa varret dhe cenotafët [varret bosh, pa eshtra, FC] e Ushtarëve të Panjohur. Përnderimi ceremonial që iu bëhet publikisht këtyre monumenteve, pikërisht sepse ato janë qëllimisht të zbrazëta, ose sepse askush nuk e di se kush shtrihet brenda tyre, ky fenomen, pra, nuk ka pasur precedentë në kohët e lashta. Për të ndierë fuqinë e këtij moderniteti, mjafton vetëm të përfytyrohet reagimi i gjithanshëm ndaj atij ngatërrestari që “zbuloi” emrin e Ushtarit të Panjohur, ose që ngulmoi për të mbushur varrin bosh me disa eshtra të vërteta. Sakrilegj i sotshëm, i një lloji të çuditshëm! Sado të zbrazëta të jenë këto varre – të zbrazëta nga eshtra të identifikuara vdekatarësh, a të zbrazëta nga shpirtra të pavdekshëm – ato varre janë të nginjura me imagjinime kombëtare fantazmash. (Kjo është arsyeja që kaq shumë kombe të ndryshme kanë varre të tilla, pa e ndierë të nevojshme t’iu përcaktojnë kombësinë banorëve të munguar në ato varre).”[1]

Fill mbas këtij paragrafi, profesori i studimeve ndërkombëtare ndërfut një nënshënim, duke iu referuar famëkeqit MacArthur, përmes një ligjërimi luftarak të këtij të fundit para ushtarëve amerikanë, me titull “Detyra, nderi, atdheu”. Në fakt, Anderson citon dy thërrmija nga libri i Makarthit, Ushtari flet:

1 – “Vija e gjatë gri asnjëherë nuk na u nda. Por edhe nëse ndodhesh para diçkaje të tillë, një milion fantazma uniformash ngjyrë ulliri, ngjyrë kafeje të errët, blu e gri, do të ngjallen nga kryqet e bardha të tyre, duke kushtruar këto fjalë: detyrë, nder, atdhe!”

2 – “Vlerësimi im për të [për amerikanin që shkon në luftë] më lindi në fushën e betejës shumë-shumë vjet më parë, dhe kurrë nuk ka ndryshuar. E konsideroja atëherë, siç e shoh ende sot, si një nga figurat më fisnike të botës; jo vetëm si një nga personazhet më të ndritura ushtarake, por gjithashtu si një nga figurat më të panjollshme [sic] …. Ai i përket historisë, duke ushqyer një nga shembujt më të spikatur për një patriotizëm fitimtar [sic]. Ai i përket së ardhmes, si mësues i brezave që do të vijnë, duke iu mësuar atyre parimet e çlirimit dhe të lirisë. Ai i përket së tashmes, na përket neve, me virtytet dhe arritjet e tij.”[2]

Siç do të shquajë lexuesi, ky fjalim nuk mund të quhet qesharak, përderisa ka marrë në qafë kushedi se sa jetë të rinjsh… Ushtari i Panjohur, a “Partizani i Panjohur” tek ne, nuk ka ekzistuar si njeri me emër e mbiemër, por është një personifikim i shumë luftëtarëve. Si rrjedhojë, përmendorja-zgavër mund të frymëzojë e të përbashkojë si simbol, duke kërkuar të dhëna a tipare të përbashkëta të një komuniteti imagjinar, por kurrsesi nuk mund të besohet si një personalitet i shkuar, me “virtyte” e me “arritje”, sepse thjesht ai nuk ka ekzistuar, pavarësisht nga paranoja e vulëhumburve. Monumenti është një simbol, një varr i zbrazët, pa eshtra. Është një cenotaf!

Në botën shqiptaro-greke sendet janë tmerrësisht më të ndërlikuara, prandaj dhe simbolika shpesh është shumë e tmerrshme. Nxënësit e shkollave greke, përveç Ushtarit të Panjohur në Greqi, kërkojnë të shquajnë e të prekin Relikat e Tyre kudo ku ka gjurmë greke; në Greqinë imagjinare. Ata janë mëkuar në një kulturë ku Kisha ka shpallur një të kremte posaçërisht për të rënët në Shqipëri: “Streha/mburoja e Shenjtë” (Αγία Σκέπη). Grekët besojnë se Hyjlindësja Mari u shfaq në malet e Shqipërisë, duke ecur përbri ushtarëve grekë, për t’i mbrojtur e mbuluar ata. Madje ekzistojnë edhe ikona të tilla, të cilat kanë fuqi pamore tek përnderuesit besëmirë. Kjo e kremte, edhe pse ekzistonte me tjetër kontekst teologjik, e festuar më parë më 1 tetor, u zhvendos nga Kisha e Greqisë në 28 tetor, ndryshe nga kalendari liturgjik i Ortodoksisë së përbotshme, pikërisht për të krijuar një të kremte të dyfishtë, etnofetare, tok me atë të nisjes së luftës italo-greke; të Jo-së mohimtare të diktatorit Metaksás ndaj Italisë fashiste.

Në përkujtesën e Jo-së së 28 Tetorit grek ka shumë doza folklori e filologjie, ndoshta për të idealizuar hidhërimin e kombit, zhgënjimin e politikanëve dhe, mbi të gjitha, zemërimin e mijëra familjeve për ato humbje shumë të mëdha në njerëz, të paparashikuara nga ideologët e helenizmit të ri; për të shpirtëruar tokësoret. Për të mitizuar një luftë të tillë, Kisha e imagjinon shenjtërinë e 40-ës duke u mbështetur në vegime të ushtarëve, dalë ato nga rrëfime, legjenda, a ndoshta dhe nga letra të këtyre të fundit, shkruar në malet shqiptare. Sigurisht që Kisha është e njëanshme në luftën e 40-ës, sepse historia i pa ushtarët grekë të kryenin edhe masakra në fshatrat myslimane shqiptare.

Nuk ka dyshim se të rënët grekë, luftues kundër një pushtuesi më të largët në rajonin e përbashkët, e meritojnë një varrezë dhe një kishë në Shqipëri, por shenjtërimi i një ushtrie, pavarësisht nga përkatësia fetare e luftëtarëve – në shumicë ortodoksë, por dhe katolikë, hebrenj e myslimanë grekë – vjen ndesh me përvojën e Krishtërimit. Për më keq, nëse kujtojmë rrëfimet që kemi dëgjuar ne në Shqipëri, nga dëshmimtarë okularë, shumë ushtarë grekë kryen vetëvrasje në vendin tonë, ndërsa të tjerë, të cilët ishin të çarmatosur, por as mund të ecnin, sepse gjymtyrët iu ishin kalbëzuar, iu përgjëroheshin kalimtarëve shqiptarë që t’i pushkatonin në grup, për të shpëtuar nga dhimbjet (Ç’u bënë vlerat e tyre spirituale?). Të tjerë flisnin përçart nga ethet dhe nga pasojat e tjera klinike.

Fundi i ushtarëve grekë në Shqipëri, pra, nuk ka qenë gjithmonë i krishterë, pavarësisht nga sentimentalizmi i relikave, duke përfshirë dhe shënime të tyre shkruar në ato rrethana të tmerrshme, dhe pavarësisht nga mitizimet e qëllimshme të kishës greke. Megjithatë, heroika e 40-ës është pjesë e ndërgjegjjes neohelene, në një regjim “pafajshmërie”, gjë që askush nuk guxon ta vërë në dyshim atje. Jo vetëm kaq, por dy nobelistët grekë Seferis dhe Elitis, për të ngjizur figurën e Poetit Kombëtar, nuk harruan të përdorin eposin e 40-ës, me referencat shqiptare, pikërisht për t’u ngadhënjyer në letrat kombëtare, që të kërcenin pastaj tek ato ndërkombëtare.

Μe fjalët e Dimitris Dimirulis, profesor i studimeve greke-moderne, Odiseas Elitis “tentoi të kapërcejë caqet e një mitologjie personale si dhe të poetikës së tij ‘grafike’ e ‘ekzotike’ me një vepër që, të paktën tematikisht, thithte nga përvoja e freskët e luftës shqiptare dhe synonte në bashkekzistencën estetike të surealizmit fiziokratik (me të cilin ishte vërtetuar si poeti më ‘lirik’ i brezit të tij) dhe të mitologjisë kombëtare të heroit të vdekur (me të cilën rrekej për herë të parë). Natyrisht që bëhet fjalë për poemën Këngë heroike dhe e zishme për nëntogerin e humbur të Shqipërisë (1945).”[3] Menjëherë mbas luftës jashtë Greqie, e cila sapo kishte përfunduar, dhe kur po zhvillohej një luftë e egër brenda Greqie, ajo civile, vegimtari Elitis iu shmang konfliktit brendagrek dhe pikasi, për projektin e tij ambicjoz, një temë të përbashkët për të gjithë grekët: Humbja në Shqipëri! A nuk është interesante që në titullin e poemës nuk përmendet Vorio Epiri, por Shqipëria? Po ashtu edhe Dimirulis, siç qëmtuam më sipër, flet për “luftën shqiptare”, athua se nuk ishte luftë italo-greke.

Terminologjia e Vorio Epirit u imponua, me anë të përsëritjes, vetëm në vitet 1970 e këtej, me nxitjen e diktaturës së kolonelëve. Përderisa kjo luftë kulturore iu besua atëherë Kishës, ideologjema mbijetoi, duke krijuar njëfarë dualizmi në terma, derisa në fjalësin publik mbizotëroi “Vorio Epiri”, duke e lënë “Shqipërinë” për formulime diplomatike. Vitet e fundit vihet re pikërisht një kthim në terminologjinë e mëparshme, atë të viteve 40, por “Shqipëria” atëherë nuk thoshte asgjë më pak sesa “Vorio Epiri” sot, siç e dëshmoi më së miri lufta italo-greke.

I njëjti studiues grek, D. Dimirulis, kthjellon se nëse poema mbi eposin e 40-ës dështoi ta vendoste poetin atje ku ai dëshiroi, kjo nuk kishte të bënte me temën a me cilësinë e saj, por pikërisht se poema u bë pjesë e përvjetorëve dhe e programeve radiofonike në festat kombëtare. Për më keq, poema çalonte në simbolet poetike dhe në teknikat retorike, gjë që Elitis do ta ndreqte në vitin 1959, me kryeveprën e tij “E meriton” (Άξιον Εστί), atje ku “janë marrë masat e duhura që të mos përsëritet dështimi dhe të mos degjenerohet mitologjia.”[4]

Pavarësisht nga teoritë e kritikës letrare mbi pjekurinë e poetit, në një përqasje kulturore greke, Elitis u shfajësua. “Mitologjia e degjeneruar” mundi jo vetëm të mbijetojë gjer sot, por të idealizojë në ndërgjegjjen e grekut të ri një herë e përgjithmonë malet shqiptare. Edhe në poemën e famshme “E meriton”, Elitis përmend “zërin e Gjonit”, një motiv ky jo greko – shqiptar, por shqiptar – shqiptar,[5] duke e përcjellë lexuesin e pështjelluar ndoshta jo në poemën e mëparshme, e vitit 1945, por drejt e në malet shqiptare, dje dhe sot, atje ku në terrin e natës dëgjohen zërat vajtues për të humburit; për eshtrat e tyre… “Nuk ju kërkojmë tokën, por varret! Duam varret tona; me apo pa eshtra! Shqiptarë, dilni nga varret!” Kështu foli Kombi imagjinar.

Versione grekësie

Nacionalkomunistët dje dhe kombëtaristët sot, në botën shqiptare, na dëftojnë me gisht vetëm një version grekësie dhe vetëm një mendësi greke. Prandaj dhe çmeriten kur shohin ngjarje që nuk përkojnë me vijën e stërnjohur të politikës greke, e cila, në fakt, është vetëm një version heleniteti, por jo e gjitha. Përndryshe, nëse do të ishte ashtu, si do ta kuptonim ne përmasën kulturore të zhvarrosjeve?

Mjafton të lexojë dikush shtypin shqiptar këta muaj dhe të tejnginjet me shpengimin e skajorëve, me shpërthimin e tyre – rroftë sebepi! – ku shquhen paq ndjenjat raciste dhe diskriminuese, të cilat misioni grek do t’i përkthejë, siç e ka zakon, dhe do t’ua dërgojë kishave të tjera autoqefale dhe institucioneve ndërkombëtare të interesuara për Shqipërinë. Gjithë kjo është me të vërtetë teatrale, por vetëm se pasojat nuk janë aspak të tilla.

Është mëkat të flitet sot kundër grekëve si gjini, në një kohë kur popullit fqinj nuk i bëhet ndonjë nder i madh me këto sakrilegje. Le ta argëtojmë shpirtin e vrarë me mendimin se vërtet po na nxjerrin nga varret, por do të na vendosin në një varr të ri, në një varr-faltore, ku do të shpëtojmë nga harresa, sepse do të vijnë të na vizitojnë brez pas brezi dhjetëra mijëra nxënës e studentë, klerikë e murgesha, oshënarë e virgjëresha, ushtarë e qytetarë grekë, të cilët, të gjithë këta, pavarësisht nga frëngjitë e ndryshme përkatësore, do të na këndojnë përshpirtje e psallme, himne e këngë shpirtërore, marshe e rreshtore, do të na falen, do të na ndezin qirinj prej dylli blete, jo prej parafine, e do të na temjanisin sikur të ishim heronj e shenjtorë. Lum si ne!

Kjo shkëputje cinike, në këtë përsiatje të ndershme, do të shkonte vetëm nëse në eshtrat e vjedhura të shqiptarëve ortodoksë nuk gjendeshin fëmijë e gra… Në kësi përplasjesh kulturore, nuk ka popull fitues dhe popull humbës. Ndoshta ka ëndrra të fituara dhe ëndrra të humbura. Nëse kujtojmë këtu poetin tjetër nobelist, Jorgos Seferis, ai tha pikërisht se “Përgjegjësitë fillojnë nga ëndrrat”. E tha këtë tek eseja e famshme “Arti dhe epoka”, e cila u botua në të njëjtën periudhë kohore me poemën e eposit të maleve shqiptare nga Elitis. Përderisa këta dy burra kanë shumë për të na thënë mbi versionet e grekësisë, por sidomos mbi rolin politik të shkrimtarit në botën ballkanase, le të dëgjojmë se ç’thotë vetë Seferis:

“Kur them Art, nuk e kam fjalën aspak për teorinë që përçonte ‘arti për artin’. Kjo doktrinë që nuk shërben më për asgjë, është katandisur të kuptohet si puna e një njeriu invalid që sajon stringëla boshe brenda një dhome të sterilizuar. E kam fjalën vetëm për klasën spirituale që krijon vepra të mira, të shkuara apo të sotme, ato që vënë ligje, ato që do të na mësojnë. […] Lidhja e poetit me epokën e tij nuk është ajo mendore, apo edhe lidhja ndijimore që i lidh njerëzit në një manifestim politik, por është një litarth kërthize, është embrioni me nënën e tij; një lidhje thjesht biologjike.”[6]

Historia i dha të drejtë poetit ideolog, dikur diplomat në Korçë, sepse gjuha dhe mendimtaria e tij, me të cilën pajtohej edhe Elitis e autorë të tjerë “kombëtarë”, është ajo që mbizotëron sot jetën kulturore në Greqi, dhe jo ideologjemat ultranacionaliste të bashkëkohësve të Seferit, e as puritanizmi i lëvizjeve ortodokse të atëhershme. Profesor Dimirulis, në një nga dy studimet voluminoze mbi ideologjinë dhe estetikën në poetikën e Seferit, argumenton se prania dhe ndikimi i poetit nobelist në letrat greke, jo vetëm që nuk iu kundërvu nacionalizmit, por ushqeu një nacionalizëm tjetër, më të suksesshëm. Seferis “shpesh ishte element përbërës i një introversioni [mbylljeje në vetvete, FC] kombëtar të shumëfishtë dhe shumë të dëmshëm.”[7] Për të mos thënë dhe tjetrën, atë që përpiqemi të shkodizojmë në këtë ese, se duke lexuar Seferin “zbulojmë fytyrën e një Greqie tjetër, ashtu siç e ngjizi estetika e tij kombëtare.”[8] Është Greqia imagjinare, pra, atje ku përket jo vetëm Vorio Epiri, por dhe Shqipëria!

Skandali i zhvarrosjeve në Përmet nuk mund të trajtohet si rrufe në qiell të kthjellët, sepse në zonën shqiptaro-greke nuk ekziston kod sinqeriteti. As ka ekzistuar ndonjëherë. As letrat e sotme greke e shqiptare ushqejnë sinqeritet për njëra-tjetrën. Nga ana tjetër, u sugjerua largimi i Janullatosit nga Shqipëria, athua se kjo do ta zgjidhte krizën si me shkop magjik, në një kohë kur ata që kërkojnë diçka të tillë, dinë shumë mirë se askush nuk ka fuqi ta luajë sot kryemisionarin nga Shqipëria. Regjimi i sotëm grek në Tiranë, domethënë ai politik me petkun ortodoks, nuk na u imponua nga grekët, por parësisht nga ndërkombëtarët, si dhe nga vendimet e qeverive shqiptare (1991, 1992 dhe 1998). Le të mos harrojmë pastaj nevojat e shumta të shumicës shqiptare, e cila shumicë nevojtare nuk është ortodokse dhe as e krishterë. Në shtypin shqiptar, le të themi, lëshohen sot thirrma emocionale, të paktën, duke e lënë urtësinë për në privat…

Për sa i përket pikëpyetjes mbi përkufizimin e grekësisë dhe të versioneve të saj, vlen të thuhet se diçka që në thelb ka moskufizimin, siç është imagjinarja, nuk mund të përkufizohet. Sigurisht që kur themi “versione grekësie” nuk flasim për larmi opinionesh vendore/greke, gjë që është më se e natyrshme për një shoqëri të hapur, por për opinione të mëdha ideologjike – ide të mëdha – të cilat trashëgohen duke i përshoqëruar dhe me një bibliografi të ngjeshur. Madhështimi i ideve të tilla është i domosdoshëm për t’i plotëruar kulturën atij kombi, edhe sikur të cënohen kombe të tjera, kombe në pozita të dobëta.

Pozitat e kombit më të dobët nuk mund të fuqizohen kur një shtet fqinj përpilon e imponon doktrinën e epërsisë dhe të universalitetit të vet. Në këtë periudhë kalimtarie, bota shqiptare po ndeshet pikërisht me teorinë e “universalitetit të helenizmit”, edhe pse shqiptarët nuk kanë pëlqyer ta ngrenë e ta debatojnë këtë. Në fakt, mjaft shqiptarë, të dehur nga romantizmi i rilindasve dhe nga loja e ndërsjelltë e kombëtarit sot, edhe kur dëgjojnë për teorinë në fjalë, e kujtojnë doktrinën e universalitetit të helenizmit si të drejtë, prandaj dhe nuk e përmendin fare në biseda, në një kohë kur gjithë veprimtaria e dërgatës greke ka të bëjë pikërisht me këtë version grekësie, me të cilin puqen fuqitë më mbizotëruese në botën greke. Në të kundërt, patriotët tanë çaprashiten me fjalorin që na trashëgoi kultura e diktaturës, mbi doktrinat e ultranacionalizmit grek, të cilat vërtet ekzistojnë, dhe madje përfaqësojnë disa versione grekësie, por nga të cilat nuk rrezikohet aspak Shqipëria sot.

Në ngjarjet më të mëdha të kontakteve të kryepeshkopit Janullatos me botën greke, siç ishte pranimi në Akademinë e Athinës, apo përnderimi nga “Këshilli i të mërguarve grekë”, imzot Anastasios gjithmonë ka përdorur shprehjen “universaliteti i helenizmit”, jo vetëm për të përqafuar të gjithë grekët, të djathtët dhe të majtët, të urtët dhe të marrosurit, të diturit dhe të paditurit, por për të kundërshtuar njëkohësisht edhe rrymat ekstremiste greke, të cilat nuk vijnë ndesh vetëm me globalizimin dhe ndërkombëtarët, por me vetë bindjet e kryemisionarit! Për rrjedhojë, kur Janullatosi nxehet dhe thotë se “në të dy vendet ka skllevër ideologjish”, zemërata është jo vetëm e drejtë, por dhe tepër e sinqertë. Vetëm se nuk e thotë kurrë në greqishte. Teoria e universalitetit të helenizmit është një doktrinë që i pranon kombet ashtu siç janë, me ato veçori gjuhësore e vendore, por që i “ndriçon”, i transformon në kohë dhe i “përkryen” ato kombe; me hiret epërsore të grekësisë!

Jo vetëm Janullatosi, por vetë Jorgos Papandreu, në një takim me përfaqësi emigrantësh në Athinë para pak muajsh, tha pikërisht se “mundësia e dhënies së shtetësisë për brezin e ri të emigrantëve, duhet parë si një ripërcaktim i identitetit, nën dritën e universalitetit të helenizmit.” Ky është një cilësim që tingëllon i pafajshëm, madje dashamirës e përparimtar, siç janë të tillë Janullatosi, Papandreu e të tjerë politikanë mbizotërues të jetës së sotme greke. Sepse ky version grekësie nuk këmbëngul menjëherë në ndërgjegjjen greke, apo menjëherë, për ata që janë jashtë Greqisë, në mësimin e greqishtes. Madje ky version grekësie është tepër komod, sepse nuk këmbëngul menjëherë në përqafimin e Ortodoksisë. Të do dhe të pranon ashtu siç je.

Formulime të tilla, mbi universalitetin e helenizmit, jo vetëm që nuk kanë sjellë shqetësime për qarqet shqiptare, por madje janë shpërnjohur a shtrembëruar prej tyre, duke shpifur kundër Janullatosit, për ta nxirë atë si “shovinist”, duke i dhënë shpesh cilësime të pamerituara. Për më keq, është banalizuar gjuha publike, gjë që ka krijuar një hendek midis sharësve dhe mendimtarëve të pasdiktaturës. Edhe pse në vitet 1960-1980 Anastasios ka marrë pjesë në manifestime mbi Vorio Epirin, si të gjithë grekët, ai nuk i ka fshehur as atëherë kundërshtitë për një mendësi etnocentrike. Në vitet 90, peshkopi pedagog në universitetin shtetëror të Athinës, ishte distancuar botërisht nga një përqasje e tillë, e ngushtë, gjë që e bëri atë shumë të përshtatshëm të dërgohej nga qeveria greke në Shqipëri. Mjerisht, grupimet tona kombëtariste, brenda shkurtpamjes së tyre, nuk mund ta shquajnë botën e gjerë të Janullatosit, por parapëlqejnë të notojnë në moçalin e mitologjisë nacionalkomuniste, duke i kanalizuar pasionet kundër atyre shqiptarëve që mendojnë ndryshe.

Termi “universal” në greqishte është sinonimi i nocionit të mirënjohur “ekumenik”, ashtu siç vetëquhet patrikana greke në Stamboll. Jo më kot Patrikana e Rusisë nuk e përmend asnjëherë patrikanën në fjalë si “Patrikana Ekumenike”, por vetëm si “Patrikana e Kostandinopojës”, pikërisht se titulli honoral “universal” fsheh më shumë nga ç’thuhet. Sigurisht që ekziston një debat i  madh në historinë kishtare mbi atë shtesë titullore të papërshtatshme. Në të kundërt të rusëve, të cilët janë shumica e ortodoksisë së përbotshme, edhe më ekstremisti shqiptar e përmend Patrikanën si “Ekumenike”, gjë që nuk dëshmon përdëllimet shqiptare ndaj grekëve, por na shtrëngon ne të zhvillojmë një kritikë dyplanëshe në këto shkrime.

Opinioni qeveritar grek përpiqet të bindë se Kisha e Greqisë është ajo që është me të vërtetë nacionaliste, ndërsa Patrikana është ajo që është “universale”, domethënë kundër nacionalizmave. Por e vërteta nuk është ashtu, siç do të kundërshtojë këtu një studiues grek, Paraskevás Matálas, autor i një vepre të shkëlqyer në këtë lëmë, Kombi dhe Ortodoksia:

“Nëse dikush ka në tru një antitezë skematike të dy qendrave të ‘helenizmit’, ku njëra është ‘ekumenike’/universale, ndërsa tjetra ‘nacionaliste’, do të gjendet shpesh para shumë suprizave, duke i parë sendet të ndërsillen”.[9] Sendet nuk ndërsillen për virtytshmëri e për shërbesë, domethënë se Kisha e Greqisë sillet ndonjëherë si universale, ndërsa Patrikana sillet ndonjëherë si nacionaliste, edhe pse këto shpërfytyrime mund të jenë reale, por se, sipas studiuesit të paanshëm, sendet ndërsillen për të dëshmuar versionet e grekësisë, përplasjet e tyre brendagreke, për të mohuar e për të pohuar brenda përzgjedhjeve dhe vegimeve; për të konceptuar imagjinaren!

Autoqefalia si alibi

Po koncepti i autoqefalisë? Nëse rrokim këtë skemë kulturore, me disa versione grekësie e me disa potenciale, do të ndijojmë se autoqefalia, ndryshe nga dy shekujt e kaluar, sot nuk është më mjet ndërgjegjësimi kombëtar a, në daçi, kulturor, por është një mënyrë që përdoret herë për të pështjelluar, e herë për të sunduar kulturorisht; gjithmonë për të influencuar. I vetmi version grekësie që duket se kërcënohet sot nga koncepti i autoqefalisë, është ai i Fanarit, ashtu siç shfaqet në konfliktet brendagreke midis Patrikanës dhe Kishës së Greqisë. Por versioni politik fanarjot është më i dobët sesa ai version grekësie që mbështet shteti grek, atje ku është përfshirë dhe KOASH-i, dhe më i dobët edhe nga versioni grek që përçon kisha autoqefale e Greqisë.

Fuqia e patrikanës shtohet kur shteti grek i jep asaj hapësirë çasti, duke bashkërenduar ndonjëherë disa kisha autoqefale greke në një momentum, ku të dy palët, shteti grek dhe patrikana, dalin të fituara e të domosdoshme për njëra-tjetrën. Kjo ndodh kur qeveria greke kërkon shfronëzimin e një patriku a të një kryepeshkopi grek, për shembull, siç ndodhi së fundi me primatët e Athinës dhe të Jeruzalemit, të cilët u shquan për pavarësi kishtare ndaj shtetit grek. Për të sendërtuar diçka të tillë, përdoret primaciteti honoral i fronit të Kostandinopojës, imponohet “ekumeniteti” i Fanarit, duke thirrur në një takim të përbashkët gjashtë patrikët dhe kryepeshkopët grekë, atje ku përfshihet edhe primati i sotëm i Shqipërisë, i cili ky i fundit, me praninë e tij afatgjatë, ka bërë që KOASH-i të numërohet tok me kishat e sfondit grek. Për herë të parë në histori!

Në vijim të kësaj përqasjeje, mbi konceptin e autoqefalisë sot, në rastin shqiptar gjërat nuk janë aspak ndryshe, prandaj do të bëj këtu një rrugëtim të shpejtë të ngjarjeve që çuan në konfiguracionin e sotëm. Versionet e grekësisë u ndeshën për çështjen shqiptare në vitet 1990-1991, atëherë kur nuk fitoi versioni fanarjot, por shteti grek. Patrikana u bind dhe dërgoi në Shqipëri pikërisht atë hierark që përzgjodhi qeveria greke, të cilin opinioni grek nuk e  njihte, dhe jo atë peshkop që gjithë populli grek admironte dhe priste. Përderisa Anastasios kishte dhuntitë për të kryer një mision të tillë, e nënvizoj, kulturor (fetar, social dhe politik), ai nuk mund ta përmbushte misionin duke qenë nën juridiksionin e një kishte tjetër autoqefale, në këtë rast, të patrikanës së Kostandinopojës, sepse thjesht karizmatiku do të ndodhet midis dy zjarreve. Një kryepeshkop i një kishe autonome, siç ishte alternativa tjetër, nuk mund të dilte nga Shqipëria pa lejën e Patrikut të Stambollit. Në të kundërt, si primat i një kishe autoqefale, Anastasios është në Shqipëri “vetë Zot, e vetë shkop!”

Projekti grek, përmes universalitetit të helenizmit, do të realizohej vetëm nëse ruhej regjimi i autoqefalisë, i pavarësisë së primatit grek, aq më tepër kur termi i autoqefalisë luan funksione magjike në trurin e shqiptarëve; si gjymtyrë e mitologjisë nacionalkomuniste. Pikëpyetja se ku mbaron pragmatizmi i sotëm grek dhe ku fillon ambicja e Janullatosit për pushtet, nuk ka rëndësi për këtë problematikë kulturore, sepse pushteti i rastit çoi në një martesë të përkryer interesash. Si shteti grek, ashtu dhe peshkopi pa peshkopatë, kërkonin një kishë autoqefale, një Kishë “të Shqipërisë”, ashtu siç është në titullin e poemës së heroit të humbur nga Elitis…

Patrikana u përpoq të kënaqë të dy palët, por duke ditur tendencat papnore të Janullatosit, bëri disa veprime për t’i ushtruar këtij presion. Së pari, para se të zgjidhte sinodin, gjë që do ta ndalonte Fanarin të ndërhynte administrativisht në Shqipëri, i ngriti peshkopatat shqiptare në mitropoli, për t’iu dhënë më tepër pavarësi peshkopëve të tjerë, të cilët do të ishin tashmë mitropolitë. Së dyti, kur zgjodhi kryepeshkopin, po atë ditë zgjodhi edhe tre mitropolitë, të cilët Janullatosi nuk i njihte personalisht. Patrikana, pavarësisht nga pamundësia jonë për të shquar gjer atje, u përpoq të krijonte rrethana më pak të përshtatshme për misionin grek, pavarësisht se strategjia ishte utopike. Janullatosi fillimisht e pranoi këtë skemë, vetëm që të arrinte të fronëzohej kryepeshkop, por në vijim manipuloi, duke bërë një lojë me qeverinë shqiptare dhe me atë greke, për të mos pranuar mitropolitët, në mënyrë që kurora të mos ndahej më katërsh (E bashkë me kurorën, edhe fondet).

Nga ana tjetër, patrikana pretendonte se vetëm njëri mitropolit i zgjedhur ishte grek-grek, sepse nga dy të tjerët, njëri ishte arvanit e tjetri vllah. Sepse për Fanarin e sotëm, grekësia ripërcaktohet e ripërkufizohet, sipas rendit imagjinar, por dhe doktrinave të sotme kulturore. Mirëpo Janullatosi ishte në pozita kaq të volitshme, saqë në përgjigjen drejtuar patrikut Vartholomeos, manipulonte duke thënë diçka me të cilën pajtoheshin qeveritë greke e shqiptare: “Dallimi i gjuhëve të përmendura në Greqi, nuk përbën më pak grekësi.”[10] Ishte fjala për shqipen dhe vllahishten.

Në këto rrethana, sinodi i KOASH-it u ngri, as në Shqipëri e as në mërgim, për katër vjet (1992-1996), përderisa mitropolitët ishin zgjedhur e titulluar, por nuk ishin shuguruar. Primati ishte pa sinod për një periudhë disavjeçare, gjë që krijoi rrethana favorizuese për Janullatosin, duke i dhënë kohë të mjaftueshme për të krijuar një mjedis kultizues e papnor në Shqipëri. Një primat pa sinod i jepte të drejta kanonike Patrikanës për të ndërhyrë në Shqipëri, për t’i dhënë fund një regjimi jo kanonik.

Gabimin e bëri vetë Janullatosi. Duke qenë në krizë për një peshkop tjetër, për shkak të nevojave të shumta në gjithë vendin, të cilat e pengonin të udhëtonte shpesh jashtë Shqipërisë, iu lut patrikanës për një peshkop asistent, gjë që ekziston brenda statutit të KOASH-it. Peshkopi në fjalë nuk do të kishte as votë e as vullnet, përderisa nuk mund të bëhej sinod, sepse sinodi ishte bllokuar nga pozita e ngrirë e mitropolitëve të pashuguruar. Në vend që të sugjeronte një kandidat shqiptar, Anastasios propozoi një arqimandrit me shtetësi greke, emri i të cilit nuk u bë i ditur nga patrikana. Kjo sendërgji shkaktoi zemërimin e patrikut Vartholomeos dhe, mbas kësaj, ky i kërkoi kryepeshkopit të shkojë menjëherë në Stamboll, sepse sinodi i patrikanës kishte vendosur të shuguronte tre mitropolitët e sinodit të KOASH-it, “me apo pa praninë e kryepeshkopit të Shqipërisë”.

Mitropolitët u shuguruan në Patrikanë pa praninë e Janullatosit, i cili për mungesën kishtare në Fanar kishte mbështetjen e qeverisë shqiptare dhe të asaj greke. Madje, në opinionin shqiptar fitoi më tepër pikë. Edhe pse në pamje nuk kishte konfiguracion më të volitshëm për të, presioni i patrikanës u shtua, pikërisht se kjo nuk kishte ndodhur në asnjë kishë tjetër autoqefale. Nga ana tjetër, qeveria greke nuk mund të mbështeste më një regjim gjysmëkanonik në Shqipëri – kishë autoqefale, por pa sinod – sepse nëse Patrikana reagonte publikisht, do të zbulonte para opinionit grek lojën e shtetit grek brenda Kishës Ortodokse, dhe pikërisht kjo pozitë e brishtë e qeverisë greke i jepte epërsi Fanarit në bisedime.

Anastasios, për të shmangur një shkungim të mundshëm, si ai i kryepeshkopit të Athinës vitin e kaluar, u shtrëngua të pranojë krijimin e sinodit, si pasojë e një kompromisi midis tri palëve: Patrikanës, qeverisë shqiptare dhe, sigurisht, vetë kultit të Janullatosit. Në vitin 1998 mitropoliti arvanit u fronëzua në Berat, ndërsa dy mitropolitët e tjerë grekë paraqitën dorëheqjen, prandaj dhe në vijim dy shqiptarë u shuguruan peshkopë. Kështu u krijua sinodi i ri (Njëri prej peshkopëve shqiptarë ishte shumë i moshuar e i sëmurë dhe në vijim vdiq).[11] Ky kompromis, i cili në fakt përherësoi misionin grek në Shqipëri, pavarësisht se ngushtoi rrezen e veprimtarisë së Janullatosit në mitropolitë e Beratit dhe të Korçës, u bë i mundur vetëm falë autoqefalisë.

Autoqefalia e kishës shqiptare është pavarësi, por është e tillë për qarqe greke, të cilat duhet të veprojnë të pavarura nga Patrikana dhe nga Kisha e Greqisë, për të përmbushur misione përndryshe të pamundura. Ndërsa për shqiptarët ortodoksë, autoqefalia sot është një alibi, pavarësisht nga histeria e autoqefalistëve të sotëm, të cilët, edhe pse nuk i përkasin besimit ortodoks, me racizmin dhe potenecialin e terrorit në botën shqiptaro-greke, i sjellin shërbime afatgjata misionit grek. Sepse e keqja është përherësuar për shqiptarët ortodoksë, ndërsa misioni grek ka lulëzuar këto vite, sigurisht përmes universalitetit të helenizmit dhe autoqefalisë shqiptare, dhe jo të politikave të tejkaluara greke. Kjo ishte dhe është e mundur në një vend ku kriza morale është problemi kryesor i shoqërisë shqiptare, prandaj dhe mirëpriten versione të tilla kulturore.

Në një krizë të tillë morale, nuk është aspak absurde kur një mysliman bëhet peshkop dhe iu jep leksione ortodoksëve mbi autoqefalinë e tyre, duke iu kërkuar madje t’i falen “viçit të artë”: “Të them të drejtën, unë nuk njoh në këtë kohë ndonjë tjetër, shqiptar apo të huaj, të ketë bërë për vendin tonë aq sa ka bërë Kryepeshkopi Anastas!”[12] Ua, çfarë margaritari! Duke zgjatur kaq shumë një fjali të tillë, me kaq shkëputje (“të them të drejtën… unë… nuk njoh… në këtë kohë… ndonjë tjetër…”), mitropoliti i Korçës është vetëpërshkruar atje, sepse në qoftë se nuk njeh imzot Joan Pelushi, kush tha se nuk njohin shqiptarët ortodoksë? Problemi është se ne jemi të krishterë dhe nuk na lejohet ta shohim Kishën vetëm materialisht, përndryshe, tejet sigurisë ekonomike, çfarë tjetër na garanton misioni grek? Madje Hirësia e Tij e vazhdon retorikën prej misteri, duke na “zbuluar” se Anastasios shpëtoi dhe garantoi autoqefalinë tonë. Çfarë na paska thënë! Kërkon të bëhet kryepeshkop duke bërë aleanca me grekët, në kurriz të shqiptarëve ortodoksë! Mitropolit Joani dhe ata klerikë me prejardhje myslimane, të cilët kanë zaptuar kishat ortodokse duke shkelmuar shqiptarët ortodoksë, përderisa ne nuk jemi kaq zelltarë e të shitur, janë pjesë e problemit ortodoks, prandaj dhe ky ka ngecur.

Universaliteti i helenizmit është pa dyshim Ideja e Madhe sot, ajo që nuk kërkon më territore, nuk kërcënon kufij, prandaj dhe më e rrezikshme se homonimja e saj qëmoti. Sidoqoftë, idetë e mëdha, pavarësisht nga letrat e mëdha, nuk mund të mitizohen pa simbole të mëdha: Flamuj lëvizjesh imagjinare, harta heterotopike kufijsh, eshtra të rënësh, përmendore të mëdha etnofetare, e të tjera si këto. Dhe nëse kjo simbolikë nuk ekziston, për një arsye a për një tjetër, detyrë e industrisë greke është që simbolet e mëdha të kërkohen e të gjenden, në mënyrë që t’i imponohen brezit të ri, me anë të përsëritjes dhe vetëm të përsëritjes. Kësisoj, edhe sikur anëtarë të atij kombi të ndërgjegjësohen dhe të distancohen një ditë nga kjo dialektikë mitbërëse, të ndihen fajtorë në ndërgjegje dhe, brenda pështjellimit të jetës, a përmes krizash personale, të kthehen atje ku dhimbja dhe ngushëllimi janë të përbashkëta: Tek varret e atyre që u flijuan për fe e për atdhe!

Me këtë këndvështrim, tashmë, për palën greke nuk ka më rëndësi se çfarë ka brenda varreve në jug të Shqipërisë. Ndërsa për palën shqiptare, është e kotë të kërkohen me qirí skema të njohura zyrtariteti. Shpirti i këtij versioni helen korr tjetërkund, prandaj dhe autoqefalia sot është një alibi.

Shpata e frymës

Për të bërë të mundur ringjalljen e kombit imagjinar, sidomos atje ku është tharë pema e helenizmit, nuk mund të përdoret më Greqia, pikërisht se ajo nuk shkakton më efektet e kërkuara sot, edhe sikur të mos ekzistonte trysnia ndërkombëtare, apo konfiguracioni i Bashkimit Evropian. Përderisa shëmbëllesa e kombit nuk e ka më fuqinë e moçme, pra, u kërkua dhe u ngjiz një njeri-institucion, i cili ka dhuntitë për të mahnitur e hutuar, për t’u shngjyruar e për të manipuluar, aq sa ai vetë, në sajë të këtyre cilësive, kthehet në një përmendore mbinjerëzore. Zbritja e tij nga qielli mbikombëtar, përsëri në truallin e kombit, është e pamundur, sepse një çmitizim i tillë do të ishte rrënimtar për atë komunitet imagjinar, për ato aspirata që ky njeri-institucion frymëzoi e ushqeu pa kthim (Ikja do të jetë rrënimtare edhe për mjaft shqiptarë). Jo vetëm kaq, por në këtë realitet kulturor nuk ka më rëndësi nëse njeriu-institucion rron a vdes. Brenda përmendores-njeri fshihen e veprojnë shumë: Idetë e Mëdha! Kush mund të mohojë se një makineri e tërë, e përsëris, ndërkombëtare, nuk investoi në ngjizjen dhe imponimin e Janullatosit në Shqipëri?

Ky përçor i Idesë duhet të kultizohet me domosdo, për ta bërë më të lehtë bashkëlidhjen e versioneve të grekësisë. Është atje ku martohen dhuntitë dhe interesat, atje ku narativa e përçarjes së hershme të njerëzve, me të cilën spekullojnë doktrinarët e helenizmit modern, pushon për pak, duke premtuar pajtimin e kombit, përndryshe i pamundur, shkrirjen e të gjitha versioneve helene, si më e mundshmja mënyrë për të zotëruar hartën e heterotopive. “Përsëri”, do të shtonin ideologët e rinj… Nuk ka më rëndësi cilësia e mëparshme e idhullit të ri në atë komb. Idetë shpirtërore lartësojnë çdo rrokës të Idesë së Madhe: E mirosin të zgjedhurin e komunitetit imagjinar, e shlyejnë atë prej të gjitha mëkateve dhe dobësive, e çiltërojnë dhe e fuqizojnë për një mision rrëfimtarie në rajon.

Mbas madhërimit, ky kryemisionar mëton hegjemonizimin e një zone shpirtërore a fizike, greke a jo greke, duke përqafuar strategji ndryshe, duke marrë përfundimisht anën e njërit version grekësie, ai që vlen më shumë në secilin rast, por duke i thithur e ushqyer më në fund të gjithë e të gjitha; me vetitë e kultit të tij imponues. Ushtrimi i këtyre mënyrave ndryshe, ndonjëherë me keqkuptime dhe përplasje të mëdha brenda botës greke, por dhe asaj shqiptare, ka shkaktuar ndeshje e viktima, por dhe pashmangshëm ka pohuar se në çështjet shqiptare ekzistojnë aktivisht disa versione helenizmi.

Kur rrezikohet loja kulturore, termat e politikanëve fqinjë, në orvajtje për të përjetësuar të zgjedhurin, domethënë idetë dhe planet e përçuara nëpërmjet tij, gjuha e tyre, pra, këtë herë duhet të huazohet nga feja; jo nga politika e as nga filozofia. Deklaratat e personaliteteve greke, jo vetëm që nuk duhet të jenë të tërthorta, ndryshe nga stili i tyre dhe ndryshe nga gjuha e kryemisionarit, por, që të kenë efekt të plotë, ato duhet të nyjëtohen madje me terma shumë fetarë, liturgjikë, për të shkaktuar ngarkesë të drejtpërdrejtë sentimentale në popull, për të emocionuar e drithëruar zemrën e kombit: “Shqiptarët duan ta kryqëzojnë Anastasin!” Çfarë sendërgjimi!

Është e çuditshme që politikanë të cilët brenda Greqisë marrin pozita të përkundërta në lidhje me fenë, tej e ndanë shekullare, kur flasin mbi hartën e kombit imagjinar shpërfytyrohen e përftojnë një rol çezaro-papnor, aq sa fjala e tyre tingëllon metalike, si këmbanë tempulli: “Shqiptarët duan ta kryqëzojnë!” Pam! – Pam! – Pam! Në çastin kur qeveria greke deklaroi diçka të tillë, xixëlloi kulti i Janullatosit. Ai u mbrojt hapur e bujshëm dhe u shestua si emblemë e Kombit pa emër, jo si i dërguari i Greqisë së sotme, sepse kjo Greqi zhgënjen dhe vetë të zotët, prandaj dhe Anastasios letrarizohet, që të kishërohet, pikërisht me terminologjinë e Pësimit të Krishtit në kryq; për të shenjtëruar misionin e rrezikuar, për të poetizuar atdheun imagjinar! Çfarë loje!

Pësimet e mëdha, vuajtjet mbi kryqin e lojës politike, me të vërtetë të dhimbshme këto për moshën dhe natyrën në pamje të brishtë të Janullatosit, e kanë hyjnizuar hierarkun, sigurisht nën çudibërjen e bamirësive në një tokë djerrë. Pësimet e kanë lartësuar për së gjalli në kanonin e shenjtorëve të Kombit, dhe përderisa ky komb imagjinar është njësuar me Krishtërimin, të paktën, i zgjedhuri në kryq nuk vuan si grek, por vuan si imitues i Krishtit. Në të njëjtën skenë imagjinare, sepse nuk është kurrë reale, shqiptarët kryqëzues ngjyhen si armiqtë e dëshmorit të gjallë të Krishtit, të cilët armiq, ashtu si e keqja, nuk kanë kombësi, sepse janë “mosmirënjohës, tradhtarë e të pabesë”, për të përmbushur kështu profecinë, për të bërë të besueshme tablonë sendërgjuese.

Në këtë çast përuljeje e vetëzbrazjeje, Anastasios përnjimendsh takohet me të parët e kombit të tij tokësor, në biseda me dyer të mbyllura, që të arrijë kësisoj në plotërinë e dëshiruar qiellore, duke rrezatuar për besimtarët vetë Krishtin që vuan! Edhe pse “nuk ka profet që pranohet në atdheun e tij”, Zoti bën çudira… Mbas takimeve zyrtare, ai që vetëm pak më parë hiqej vajtimtar e qaraman “nga frika e judenjve” andej, kthehet tanimë përkëtej dhe shquan me një vështrim habitor “popullin e Perëndisë”. Atit të hirshëm i këputet shpirti kur e gjen popullin prapë të përvuajtur, të mjerë e në nevojë, siç e katandisën të pafetë. Ai përlotet, ngre sytë në qiell, bën kryqin dhe lutet. Çfarë improvizimi!

Gjithsesi, ai e do kaq shumë “popullin e Perëndisë”, pa dallim feje, saqë ata që shquajnë lojën e tij, janë ata që pengojnë përhapjen e dashurisë dhe të shërbesës për këtë popull të pafat, këtu ku “providenca hyjnore” e solli të vuajë, të kryqëzohet dhe të vdesë. Kritikët, pra, përderisa rrezikojnë misionin, nuk cilësohen si kundërshtarë të Janullatosit, por si “armiq të Kishës!” Jo më kot Enver Hoxha, i cili e deshte popullin shqiptar njësoj, ose pak më shumë se dërgata greke, kundërshtarët e tij i quante “armiq të popullit”, prandaj dhe qortimet e ndëshkimet ishin “në emër të popullit”. Apo mos Enver Hoxha ndërtoi në Shqipëri më pak se Janullatosi?

Ata që nuk kanë studiuar literaturë mbi manipulimin mendor, domethënë atë disiplinë të psikologjisë që hulumton kultet fetare e politike, kujtojnë se Enveri i quante kritikët armiq për demagogji e për çoroditje, në një kohë kur diktatori e besonte këtë me shumë sinqeritet: Kritikët e regjimit ishin armiqtë e shqiptarëve, armiqtë e popullit të tij! Në zemrën e tij diktatori besonte se ishte lindur pikërisht për atë popull. Për më tutje, lotët e Enverit në takimet me popullin e tij ishin lotë të sinqertë dhe jo lotë të shtirur a, për më keq, lotë sentimentalë. Si parantezë e kësaj, shqiptarët, nëse duan të mbrojnë vetveten dhe fëmijtë e tyre nga trushpëlarja, duhet të pranojnë se metodat e kultit dhe të manipulimit të mendjes janë shumë të vjetra në historinë njerëzore, shfaqen me të njëjtat shenja dhe nuk janë aspak ekskluzive.[13] Për të mos harruar dhe tjetrën, se shqiptarët duhet të ruhen nga ata që përmendin shpesh emrin e popullit…

Për të kuptuar mirë një qëndrim të tillë, dualist, të Janullatosit, domethënë pajtimi kaq i papajtueshëm midis ortodoksisë, grekësisë, shqiptarësisë, si dhe shumë nominalizmave të tjerë, le të lexojmë profesorin e studimeve greke-moderne, Dimitris Tziovas [Xióvas], i cili në esenë e tij “Nominalizmi i grekësisë”, këmbëngul pikërisht në dualizmin e identitetit grek, si tipar kulturor në Greqinë e re. Në botëkuptimin grek ky dualizëm “ngjan me një tablo arti, të cilën nëse e sheh nga njëra anë, të jep një pikturë, por nëse e sheh nga ana tjetër, të jep një pikturë tjetër, edhe pse është e njëjta tablo”.[14] I tillë është dhe portreti i Janullatosit; i dypikturshëm, prandaj dhe i dyfytyrshëm.

Për më tutje, në vijim të këtij dualizmi të kryepeshkopit, por dhe të shtetarëve grekë, domethënë në qëndrimin e këtyre të fundit tepër shekullar në Greqinë shtetërore, por tepër çezaro-papnor në Greqinë imagjinare, le të kujtojmë se dy vjetët e fundit, siç u cek më sipër, pati dy ngjarje ndërkishtare që e ekspozuan turpshëm Greqinë. E para ishte shkungimi i Kryepeshkopit të Greqisë, Kristódhulos, nga Patrikana greke e Stambollit, gjë që u rivendos me tërheqjen e menjëhershme të primatit të Athinës. E dyta ishte shkungimi i Patrikut të Jeruzalemit, Irinéos, nga sinodi i Patrikanës greke atje, i cili përderisa nuk u bind, u shfronëzua nga qeveria greke, duke sajuar një sinod “panortodoks” në Stamboll. Të dy këto episode nuk kishin të bënin me larje hesapesh personale, siç u përpoq të manipulojë opinioni zyrtar grek, as bëhej fjalë për kátharsis në kishë, gjë që mbetet një alibi. Incidentet brendagreke treguan se opinionet/versionet e ortodoksisë greke janë të gjalla dhe se pikërisht këto rryma spirituale, me ngjyra të qarta politike, bekojnë e trashëgojnë versione grekësie.

Përderisa misioni grek në Shqipëri është i imponuar, as Janullatosi nuk ka fuqi të ndalet. Në fakt, me këtë përqasje kulturore, kryepeshkopi mund të mos gënjejë kur thotë se nuk kishte dijeni për zhvarrosjet në Përmet. Sepse nuk dihet kush është ai që bën lojën e vërtetë në drejtimin e KOASH-it, me apo pa dijeninë e imtë të kryepeshkopit. Sidoqoftë, le të mos jemi naivë. Makineria që investon në ngadhënjimin dhe përjetësimin e këtij “shenjtori”, këtë herë kërkoi zhvarrosjet e shqiptarëve ortodoksë, dhe e bëri këtë për të mbushur cenotafët e një nekropoli të saposhestuar, për të zgjuar kujtesën kulturore, për të shpluhurosur hartën heterotopike. Atje ku pak më parë s’ishte e mundur!

Qysh kur në Greqi u shfaqën disa opinione mbi nocionin e kombit, u bënë disa ortodoksí, me pasojë skizmën brendagreke në vitet 1830-1850, duke pasur si fillim mosnjohjen e autoqefalisë greke për shumë vjet, dhe si përfundim lëshimin e tomosit nga patrikana e Stambollit, për kishën “motër” tashmë të Athinës. Ky ishte një akt në dukje i papritur, por me vegime për larminë e opinioneve të grekësisë, të versioneve të helenizmit.[15] Është loja e re e influencës, për të cilën mendimtaria shqiptare ngre supet… Nuk ekziston asgjë e shkruar nga kjo bibliografi tek ne, për të ndriçuar veprimtarët që besojnë se janë lindur për të kumtuar mbi çështjet greke.

Edhe pse studimet greke-moderne kanë ecur kaq shumë, me katedra në universitetet më të njohura të Amerikës së Veriut dhe Evropës, me botime të shumta studimesh të mirëfillta, me revista akademike, prapëseprapë, kjo literaturë e denjë nuk është e pranishme tek intelektualët e lëmit shqiptaro-grek, prandaj dhe nuk shohim shenja në frymën e këtyre autorëve, në shkrimet e tyre shqip e greqisht. Sigurisht që një përqasje e tillë kulturore nuk është e lehtë, sepse vjen ndesh me mendësinë zotëruese në Greqi dhe Shqipëri, duke shkaktuar jo vetëm pasoja të natyrës praktike, por dhe konflikte me gjithçka që kemi mësuar më parë; me vetë përmbajtjen tonë. Sidoqoftë, vetëm një përqasje e tillë do të na ndihmonte për të dalë nga folklorizmi dhe trajtimi bardhezi i këtij lëmi të ndërlikuar e kaq interesant.

Përqafimi i një mendimtarie të tillë do të ndihmonte edhe për t’u çliruar nga pozicionimet e qëllimshmërive politike, siç ndodh me ata intelektualë shqiptarë në Greqi, të cilët janë zgjuar pikërisht nga kjo literaturë, por që nuk kanë fuqi të ngrihen mbi një realitet që kujtuan se do të ishte kalimtar në jetën e tyre. Në fakt, jeta e tyre është një jetë shpirtkëputëse… Më së fundi, lexime të tilla do t’i ndihmonin zelltarët e të gjitha ideologjemave tona kombëtariste për të shkodizuar lojën e Janullatosit në rajon. Më mirë vonë se kurrë!

Le të përfundojmë këtu me kujtesën se të gjithë grekët e interesuar për Shqipërinë, pavarësisht nga versionet e ndryshme të grekësisë, pavarësisht se sa e duan a sa e urrejnë njëri-tjetrin, kanë të njëjtën dashuri për atdheun e tyre, por secili ka fjalësin e tij, sipas ideologjemës ku përket, për t’u shprehur konvencionalisht ndryshe, sepse jo vetëm konceptimi dhe harta e këtij atdheu është ndryshe, por dhe lufta për të është shumë ndryshe. Përplasja e përhitjeve, ndërgjymtyrimi i tyre, kjo deledhí e kombit imagjinar, pra, fle e zgjohet por nuk jep shpirt, përderisa Ideja e Madhe nuk është më ideali i të çarturve, për të rimarrë Kostandinopojën, por potenciali i karizmatikëve: Me shpatën e frymës!

Sivëllezër dhe gjykatarë

Për të zhvarrosur dhe mërguar të vdekurit, u kërkua ndihma e myslimanëve, përderisa të krishterët, siç u përsërit në shtyp, nuk pranuan të zbrazin varret e tyre. Kjo është përmasa tjetër e krimit, për të cilën opinioni shqiptar hesht dhe fshihet, duke marrë pozitën e lakmuar të strucit, si në çdo shtrëngesë brendashqiptare. Megjithatë, klane që përçojnë interesa antiortodokse në Tiranë – në këtë rast një klan mysliman, politikisht kapërthyer majtas – u rrekën t’i bëjnë biografinë priftit të përfolur përmetar, duke shpalosur madje një argument shumë-shumë të madh: “E ka pasur emrin Agron!” Ua, çfarë zbulimi! Po si duhet ta kishte emrin bashkëkohësi? Në mos jo Agron, do ta kishte Ilir, Arben, Fatmir, Fatos, Artan, Altin, Proletar, Debatik, Kujtim, Bashkim, Çlirim, Përparim… Çfarë emri duket të kishte prifti, që të kënaqte veshët e tyre?

Diktatura i ndaloi emrat ortodoksë, duke iu imponuar fshatrave të krishtera katalogë me emra që për shqiptarët tingëllonin të huaj, edhe pse këta shqiptarë nuk flisnin gjuhë tjetër veç shqipes. Në fakt, në fshatrat tona të Bregut, fjala bie, që të merrje një emër ortodoks, duhet të kishe lejë e mbështetje nga pushteti lokal, me pretekstin e emrit të gjyshit a të gjyshes. Edhe sikur leja t’i jepej çdo familjeje, gjë që gjithsesi ishte e pamundur, kjo nuk do të mjaftonte, sepse ato vite numri mesatar i fëmijve ishte të paktën pesë për oxhak, ndërsa traditat tona e lejonin vetëm një herë marrjen e emrit të gjyshit a të gjyshes; një herë për fis, madje, jo për familje, ndryshe nga tradita greke, ku disa kushërinj të parë sjellin të njëjtin emër të gjyshit a të gjyshes. Për më tutje, prindët tanë nuk ishin etnologë e etimologë, që të pikasnin emra të cilët të ishin ortodoksë, por që nuk do të vinin ndesh me onomastikën komuniste. As ishin profetë, që të parashikonin shpërfytyrimet e sotme…

Më kujtohen nga fëmijëria ime disa detaje nga bisedat e të moshuarve mbi emërdhëniet, ku shquhet pikërisht konflikti kulturor me emrat e rinj. Çështja e emrave në Bregdet ishte e tillë saqë mjaft baballarë, kur niseshin për në Gjendjen Civile, nuk kishin vendosur ende për emrin që do t’i jepnin të sapolindurit. Mbasi uleshin sy më sy me nëpunësin, lexonin katalogun dhe vendosnin aty për aty. Kishte raste kur tjetër emër i jepnin zyrtarisht fëmijës, por tjetër i thërrisnin. Sigurisht që më të moshuarit këmbëngulnin për emrat e traditës, duke mos fshehur kundërshtimet për emrat e rinj, por vetë prindët duhet të vepronin sipas ligjeve në fuqi, të cilat ligje në disa krahina ishin më të rrepta. Në fshatrat myslimane të Rrëzomës përballë Bregdetit, për shembull, jo vetëm ndalimi i emrave të traditës ishte më i kufizuar, por, për çudi, ekzistonin atje edhe disa emra ortodoksë ndër të rinj, gjë që bëhej në familje me vdekje të njëpasnjëshme foshnjash; për të ndalur të keqen, i jepej të sapolindurit një emër “kauri”.

Edhe pse emërdhënia ka qenë një rit i shenjtë për shqiptarët, gjatë diktaturës ky rit u përdhos. Ndaluni dhe shquani sot komplekset që i janë shtuar shqiptarit të Shqipërisë, sidomos myslimanëve dhe ortodoksëve, kur prezantohen me emrat e tyre “të vjetër”, të cilët qëmoti ishin të bukur, siç i kemi në këngët tona dhe siç janë të gjallë e të kremtuar në Kosovë, Maqedoni, Greqi, Itali e gjetkë, por që tek ne sot konsiderohen “të shëmtuar”. Po ku ka emra të shëmtuar? Nuk ka emra të shëmtuar. Jo! Ka ide të shëmtuara, të cilat bëhen njësh me njerëzit që i besojnë si të mira dhe i përçojnë, pavarësisht nga përkatësia e tyre fetare a politike, aq sa edhe emrat e tyre i bëjnë shumë-shumë të shëmtuar!

Kur u rivendos besimi fetar, ne ortodoksët u ndodhëm para dy tundimeve: Kisha nuk i bekoi “emrat e rinj”, siç duhet të bënte një kishë autoqefale me tipare të plota vendore, ndërsa nostalgjia për “emrat tanë”, për ata ortodoksë, përkoi me politikat gjuhësore të misionit grek. Ndryshimi i emrave tanë mbas viteve 90, pra, nuk varet nga besimtarët, as mjafton të dëshmojë për cilësinë e tyre morale, por është pjesë e diskursit të pasdiktaturës, pavarësisht nga keqdashja e grupimeve gjykatare e përçarëse. Nëse kjo është e vërtetë për besimtarët e rëndomtë, si mund të bëhej ndryshe për ata ortodoksë që kishin prirjen e priftërisë? Atëherë, ku e gjejnë arsyen këta sivëllezër myslimanë për të gjykuar ortodoksët, për të spekulluar, për të abuzuar me fatin tonë?

Problemi i këtyre klaneve nuk është aq tek emri i priftit përmetar, sesa tek mbiemri i tij: Kleriku në fjalë ka mbiemër të rëndë ortodoks, ndryshe nga shumë priftërinj shqiptarë që janë konvertuar në ortodoksi nga familjet myslimane. Ky prift, pra, nuk është dora e tyre, kur dihet se pikat kyçe të KOASH-it administrohen sot nga klerikë me prejardhje greke dhe myslimane, por jo shqiptare ortodokse.

Gjithashtu, edhe kandidatët shqiptarë për peshkopë në oborrin e Janullatosit, janë dy arqimandritë me prejardhje myslimane, siç është i tillë dhe i vetmi peshkop i lindur në Shqipëri, mitropoliti i Korçës, të cilin e cituam më sipër. Sigurisht, sido që të vijnë punët, ekzistojnë në Shqipëri edhe disa arqimandritë nga Greqia, njëri prej të cilëve shpreson më tepër nga ç’i druhen kandidatët e tjerë. Imazhi që Janullatosi përpiqet t’iu paraqesë perëndimorëve, domethënë se kisha autoqefale shqiptare përbëhet në shumicë nga grekë shqipfolës e greqishtfolës, si dhe nga myslimanë të konvertuar – në sajë të punës “vetëmohuese” të kryepeshkopit dhe, sidomos, të investimeve perëndimore – ky imazh, pra, është i kalueshëm me një administratë të sotme, me grekë dhe me myslimanë në krye të Kishës, por është i rremë shumë në realitet, dhe i pandershëm shumë në thelb.

Nëse myslimanët që konvertohen në ortodoksë e kanë me kaq sinqeritet, përse duhet që me domosdo të zënë postet më të rëndësishme të administratës ortodokse? Nuk iu mjafton barazia si pjesëmarrje e plotë në një realitet të përbashkët, por duhet përdorur konvertimi si epërsim, për të nënshtruar më lehtë ortodoksët? Sidoqoftë, a nuk mjafton një peshkop me prejardhje myslimane, për të përfaqësuar të kthyerit, apo për të dëshmuar dhe cilatdo arsye të tjera? Apo mos vallë Greqia duhet që një ditë, mbas vdekjes së Janullatosit, të ndërmarrë një kryqëzatë “mbrojtjeje” ndaj shqiptarëve ortodoksë, të cilët nuk e meritojnë të jenë nën peshkopë “myslimanë”? Po kush ua dha myslimanëve këto poste drejtuese në Kishë? Vetë misioni grek! I njëjti mision që dëboi nga Shqipëria kandidatët me prejardhje ortodokse.

Mënjanimi i shqiptarëve ortodoksë nga drejtimi i Kishës është i qëllimshëm, pikërisht sepse ata janë shumica dërrmuese e KOASH-it, duan apo s’duan grekët. Jo vetëm sot, por edhe në të kaluarën, ishin shqiptarët ortodoksë – jo grekë e jo myslimanë – ata që bënë kishën autoqefale shqiptare, pa të cilën zoti Janullatos do të ishte harruar në historinë greke si peshkop titullar (pa peshkopatë), përderisa Kisha e Greqisë nuk e bëri as mitropolit, edhe pse në vitin 1990 ai i kishte kaluar të gjashtëdhjetat! Si qenka kaq i zhdrejtë Zoti, sa të ketë hedhur më shumë hir tek grekët dhe tek myslimanët? Si ka mundësi që të gjithë priftërinjtë shqiptarë me prejardhje ortodokse të jenë të papërshtatshëm për peshkopë? Të gjithë janë të këqinj? Vetëm grekët dhe myslimanët, domethënë, qenkan të aftë për të drejtuar fatet e Ortodoksisë Shqiptare?

Është dërgata greke, pra, dhe nënshtrimi ekonomik i shumicës myslimane ndaj këtij misioni të shumëfishtë në rajon, ajo që ka krijuar një pozitë minoriteti, me një diskriminim të shumëfishtë, për shqiptarët ortodoksë, përderisa ne ndodhemi sot midis dy fuqive, ashtu si para autoqefalisë. Sidoqoftë, marrëdhëniet myslimane-ortodokse, nëse studioheshin nën dritën e letrave të sotme kulturore, jo vetëm që nuk do ta nderonin përmbajtjen brendashqiptare, por nuk do të sillnin lehtësira as në debatin pa krye të identitetit tonë kulturor, atje ku janë kryqëzuar e mbërthyer në ajër mendjet tona më të ndritura.

Që të kthehemi tek skandali makabër i Përmetit, nuk ka dyshim se prifti Vasil Thomollari është njësoj fajtor sa ç’janë myslimanët që bënë zhvarrosjet, edhe pse opinioni shqiptar dënoi vetëm të parin. Nga ana tjetër, prifti dhe zhvarrosësit janë aq bashkëfajtorë sa ç’janë dhe nevojtarë. Edhe sikur prifti të dënohet nga legjislacioni shekullar, ai mbetet viktimë; as i pafajshëm e as fajtor. Ku do ta gjejë dritën dhe arsimin prifti që të kuptojë gjithë këtë lojë merimangash? Ku do ta gjejë guximin prifti që të ngrihet e të përplaset me një regjim kishtar që ka më tepër fuqi sesa vetë qeveria shqiptare? Si do t’i ushqejë fëmijtë prifti? Nëse e pushojnë atë nga priftëria, kush do ta marrë në punë? Me apo pa raso? Me apo pa mjekër? Cilët do ta tallin të parët? A nuk e quajtën vetë këta sivëllezër myslimanë “rrumbullak”, duke mos fshehur neverinë për fenë ortodokse? Sepse nuk ka prift që të veshë rason e të mos duket “rrumbullak”.

Në fund do të thoja se është shumë e dyshimtë atdhedashuria e këtyre klaneve, ashtu siç është shumë konfliktuale dhe e paqëndrueshme gjithë prania e tyre politike në botën shqiptare. Se si dhe përse këto klane të majta, papritmas këtë vit, nisën të flirtojnë me klane ekstremiste të djathta, le ta analizojnë politologët. Unë do të kujtoja këtu vetëm një fakt: Para pak kohësh, të njëjtit këta zotërinj myslimanë, flirtonin me Janullatosin dhe i kërkonin të ndërhynte për çështjen e Çamërisë, duke i thurur himne e duke i bërë blatime bamirësit në gazetat e tyre. Gjer para një muaji, pra, Kryepeshkopi qenkësh shumë i mirë për ta, prandaj dhe shumë i domosdoshëm për realitetin shqiptar. Domethënë, nëse Anastasios bashkëpunon me këto klane të errëta dhe ndërmerr nisma të tjera tejkishtare në rajon, a nuk e meritojmë ne, ortodoksët e përdorur në botën shqiptare, edhe një tjetër kryepeshkop grek?

Kyçet e Gjirokastrës

Kriza e zhvarrosjeve nuk mbeti pezull për këto a për ato arsye, të vërteta a të rreme, por sepse Mitropolia e Gjirokastrës nuk ka peshkop, gjë që nuk u përmend nga askush! Sa për kryepeshkopin e sotëm, dihet se qeveria e ka të vështirë t’i ushtrojë presion atij, pikërisht se ai nuk është shqiptar. Sepse po të ishte shqiptar, autoritetet tona do t’a kishin çuar me pahir në Përmet, siç i çonin dikur Petro Luarasin të lidhur me zinxhirë, vetë shqiptarët myslimanë, dhespotit të Kosturit; sa herë që ky i fundit e kërkonte!

Përderisa kryepeshkopi na është imponuar nga fuqi kushtvënëse e tejkaluese, qeveria shqiptare bën shumë mirë që mbyll veshët ndaj sokëllimave të ekstremit. Nga ana tjetër, qeveria jonë, mbas konfliktit të Përmetit, ka të drejtë të hapë sot debatin e Mitropolisë së Gjirokastrës, e cila është pa peshkop. Zgjedhja e një peshkopi për Gjirokastrën, atje ku përket edhe Përmeti, Saranda, Himara, etj, do të ketë dobi të shumëfishta për të gjitha palët.

Ndër të tjera, nëse peshkopata në fjalë ka kokë e kontroll, nuk mund të fshihet më Janullatosi dhe të lajë duart me krizën kishtare në Përmet, apo me konfliktin e përhershëm në Sarandë, atje ku shqiptarët janë urdhëruar, o të meshohen në kishën e vetme greke të qytetit, o ta qepin e të mos flasin për kishë shqiptare atje! Le të kujtojmë këtu se shqiptarët ortodoksë ishin dikur shumica e qytetit të Sarandës, por me nguljen mbas viteve 90 të një popullsie në shumicë myslimane, ata ndodhen sot midis dy fuqive tejkaluese; njëra në numër e tjetra në ekonomi, përkatësisht, me gjithë degëzimet e dykahshme. Të dy palët, grekë e myslimanë, kanë tempujt e tyre, ashtu si dhe fe e kisha të tjera, por jo shqiptarët ortodoksë.

Në qoftë se qeveria studion statutet e KOASH-it, do të gjejë se një peshkopatë nuk mund të rrijë pa peshkop, përveçse për një periudhë shumë të shkurtër, më pak se dy muaj. Kryepeshkopi nuk ka të drejtë të mbajë peng zonën më të brishtë të ortodoksisë shqiptare, sado i famshëm e i fuqishëm qoftë, sepse kjo është shkelje e të gjitha statuteve të Kishës Shqiptare, por dhe e kanoneve të hirshme të Kishës Ortodokse.

Zgjedhja e një peshkopi për Gjirokastrën, jo vetëm që do të parandalojë kriza të tjera në të ardhmen, të cilat askush nuk guxon të parashikojë, por do të ofrojë shërbesë e prehje për vetë minoritarët; do t’i afrojë ata më tepër me shqiptarët. Mjerisht, nuk dëgjojmë sot ndonjë përfaqësi minoritare, megjithë përçarjen dhe përndarjen e tyre në disa çeta e parti, që të jetë e çliruar nga kulti i Janullatosit, dhe të kërkojë me ndriçim të drejtat e grekëve të Shqipërisë, të cilët përdoren e abuzohen jo rrallë nga të dy palët, vetëm e vetëm që qeveria greke t’iu imponojë shqiptarëve një primat në Tiranë. Mitropolia e Gjirokastrës ruhet vakante, pikërisht për të mbajtur të hapur kutinë e sherrit midis dy vendeve, gjë që përkon me ambicjen e Janullatosit për të personifikuar jugun e Shqipërinë. Sepse, sipas praktikës ortodokse, Kryepeshkopi jo vetëm që nuk mund të kryejë veprimtari të drejtpërdrejta në mitropolitë e tjera, por as mund t’i vizitojë ato pa lejën e mitropolit vendor.[16]

Në qoftë se sot kishim peshkop në Gjirokastër, ai do të luante një rol pajtimtar në rajon, një rol shpirtëror, mbi kombësitë. Nëse pala greke ka fjalën e fundit për fronin e Gjirokastrës, gjë që për ne tingëllon e tmerrshme, dhe nëse qeveria greke ka kaq fuqi, saqë nuk pranon një peshkop shqiptar atje, gjë që është njësoj e tmerrshme, dhe nëse qeveria shqiptare nuk është në pozitë të sakrifikojë kaq shumë për një komunitet të vogël e të pafuqishëm, siç jemi ne ortodoksët në botën e madhe shqiptare, gjë që është më e tmerrshmja e të gjithave, a nuk duhet sugjeruar transferimi i mitropolitit arvanit të Beratit në Gjirokastër? Imzot Ignati është sa shqiptar, aq edhe grek! Për më tej, historia e ortodoksisë shqiptare do të shënojë një ditë, ndoshta, se Ignatin e solli Zoti në Shqipëri dhe jo qeveritë. Apo as në Berat, ku nuk ka grekë, nuk duhet të ketë peshkop shqiptar?

Zgjedhja e një peshkopi shqiptar (ortodoks) në Gjirokastër ose në Berat, do të plotësonte në numër Sinodin e KOASH-it. Kjo do të thotë se në rast humbjeje të njërit anëtar të Sinodit, tre hierarkët e mbetur do të jenë kishërisht të ligjshëm për të zgjedhur të katërtin, peshkopin a kryepeshkopin që një ditë Zoti do të ftojë pranë Tij, a që vetë sinodi mund të shkarkojë, në rast pamundshmërie në shërbesë. A nuk është kjo detyrë e kishës dhe e qeverisë shqiptare për ta parashikuar e zgjidhur me përkujdesje sot, në kohë paqeje? Nëse kjo nuk ndreqet, përgjegjësia i mbetet Patrikanës, e cila do të detyrohet të zbresë me peshkopët e saj përsëri në Shqipëri, ashtu si në vitin 1998, për të zgjedhur e shuguruar një hierark tjetër, përderisa për të përmbaruar një procedurë të tillë duhen tre peshkopë, numër të cilin sot e gëzojmë: Anastasios i Tiranës, Ignati i Beratit dhe Joani i Korçës.

Siç vetëkuptohet nga paragrafi i mësipërm, largimi i Janullatosit nga Shqipëria, siç u sugjerua kohët e fundit në një sallë të Muzeut Kombëtar, me metodën e njohur, “O derra, o buçe!”, do të na sillte brenda tri ditëve kishën greke në Tiranë. Jo më kot peshkopi i Patrikanës Ilia Katre ka tre vjet që pret vjedhurazi në Shqipëri, në një kohë kur selia e tij peshkopale është në Amerikë. Nëse dëbohej Janullatosi, gjë që gjithsesi është një iluzion, një kishë autoqefale me dy peshkopë aktivë nuk mund të kryejë akte që të njihen nga kisha të tjera autoqefale. Kjo do ta çonte KOASH-in mbrapsht në vitet 30, ashtu siç mund ta çojë dhe vdekja e Janullatosit, apo e një mitropoliti. Le ta ndalim këtu këtë shtjellim, aq më tepër kur shumë prej atyre që kërkojnë dëbimin e kryepeshkopit, njëkohësisht ushtrojnë presion për punësime, visa, bursa e të tjera…

Po Përmeti? E zëmë se misioni grek nuk ka gisht në zhvarrojse. Le ta shfajësojmë plotësisht dërgatën, por nuk mund të mos ngremë një pyetje: Kush në Shqipëri duhet të reagojë në mbrojtje të atyre shqiptarëve ortodoksë që u zhvarrosën, qoftë edhe gabimisht? A nuk është Kisha Ortodokse institucioni që duhet t’i mbrojë anëtarët e saj, aq më tepër në një vend ku ata përbëjnë një numër pakice? Kush tjetër është më afër tyre? Megjithatë, Kryepeshkopata ortodokse, e përflakur në një fushatë reagimesh të egra, pa gjuhë të krishterë, pa frymë spirituale, pa përkorje, nuk doli në mbrojtje të ortodoksëve të zhvarrosur, por të profilit të saj politik.

Nëse ngriheshin disa ortodoksë sot dhe thoshnin se, mbas vdekjes, do të pëlqenin të digjeshin dhe jo të varroseshin, jam i sigurt se Kryepeshkopata do të ngrihej të fliste kundër tyre. Përse? Për të mbrojtur doktrinën e krishterë, domethënë eshtrat e besimtarëve! E pra, sot kemi varre të hapura ortodoksësh, kemi eshtra të vjedhura të miturish dhe grash, dhe Kisha nuk flet. Nuk flet misioni grek, sepse të rrëmbyerit nga varret janë shqiptarë e jo grekë. Prandaj dhe iu vu kapaku.

Qeveria e brishtë shqiptare ftohet sot të luajë një rol urtiplotë, bashkërendues e human, nga njëra anë për t’i garantuar integritetin komunitetit ortodoks, dhe nga ana tjetër për t’i dhënë fund lojës dhe paudhësive, greke e shqiptare, në një rajon me të papritura, siç është dhe mbetet Mitropolia e Gjirokastrës, e cila kjo ruan kyçet e stabilitetit në marrëdhëniet shqiptaro-greke. E urojmë këtë nga pala shqiptare, dhe jo nga kryepeshkopi apo nga qeveria greke, sepse, me fjalët e profesor D. Tziovas, “Stabiliteti për grekët do të thotë vdekje dhe Greqia mund të përkufizohet jo kaq si hapësirë, sesa si ngjarje.”[17] Edhe skandali i Përmetit është një ngjarje kulturore greke; një ngjarje destabilizuese.

Sidoqoftë, shqiptarët ortodoksë vijojnë sot të mbërthyer midis shqiptarësisë dhe grekësisë, me të gjitha ngjyresat dhe dallesat e kësaj pozite; herë të privilegjuar e herë të dënuar. Të tillë i gjeti dhe i la Noli, me bujtjen dhe kalimin e tij në botën shqiptare, dhe të tillë i gjetën dhe i lanë edhe zhvarrosjet e Përmetit.

At Foti Cici
ShqiptarOrtodoks.com, 7 qershor 2006
———————————————-

[1] Benedict Anderson, Imagined Communities – Reflections on the Origin and the Spread of Nationalism, 1991 (Botim i ripunuar), f. 9-10.
[2] Douglas MacArthur, ‘Duty, Honour, Country,’ Fjalim në akademinë ushtarake amerikane, 12 maj 1962, në botimin A Soldier Speaks, f. 354 dhe 357 (Po aty).
[3] Dimitris Dimiroulis, Fantazma e teorisë: letërsi, kritikë, histori (Δημήτρης Δημηρούλης: Το Φάντασμα της Θεωρίας: λογοτεχνία – κριτική – ιστορία), 1993, f. 188.
[4] Po aty, f. 189.
[5] Për të ndijuar mirë këtë simbolikë mendjemprehtë, le të lexojmë se si përkthehet “gjoni” në fjalorin më të njohur të greqishtes së re: “Gjonis – kukuvajë e vogël, shpend shtegtar me pendë ngjyrëhapur, me pikëlime të vogla, i shkruar me vijëzime dhe me zë monoton karakteristik. Etimologjia: Nga shqipja – gjon”. Cituar nga Georgios Babiniotis, Fjalori i Gjuhës së Re Greke (Γεώργιος Μπαμπινιώτης: Λεξικό της Νέας Ελληνικής Γλώσσας), 1998, zëri Γκιόνης (f. 426).
[6] Jorgos Seferis, “Arti dhe Epoka”, Ese I (Γιώργος Σεφέρης: Δοκιμές Α), f. 265.
[7] Dimitris Dimiroulis, Poeti si Komb – Estetikë dhe ideologji tek Jorgos Seferis (Δημήτρης Δημηρούλης: Ο Ποιητής ως Έθνος – Αισθητική και Ιδεολογία στο Γιώργο Σεφέρη),  1997, f. 148.
[8] Po aty, f. 179.
[9] Paraskevás Matálas, Kombi dhe Ortodoksia – Peripecitë e një lidhjeje: Nga skizma “greke” tek ajo bullgare (Παρασκευάς Ματάλας: Έθνος και Ορθοδοξία, Οι περιπέτειες μιας σχέσης – Από το «Ελλαδικό» στο Βουλγαρικό Σχίσμα), 2003. Atje përshkruhen mirë ideologjitë/ortodoksitë brenda së njëjtës Ortodoksi Greke: Patrikana e Kostandinopojës dhe Kisha e Greqisë.
[10] Apóstolos Glavinas, Kisha Ortodokse Autoqefale e Shqipërisë (Απόστολος Γλαβίνας: Η Ορθόδοξη Αυτοκέφαλη Εκκλησία της Αλβανίας) f. 272. Dokumentacioni mbi marrëdhëniet e KOASH-it me Patrikanën, tok me akte e enciklikë kishtarë, si dhe letërkëmbim e materiale ku përshkruhet edhe përplasja e kryepeshkopit Anastasios me Fanarin, renditet hollësisht në kreun e 7-të të librit, f. 192-293. Në të njëjtën vepër janë botuar edhe tre statutet e KOASH-it, të përkthyera në greqishte.
[11] Nën këtë këtë regjim kishtar në Shqipëri, ku ende ekzistojnë shkelje kanonike, të cilat i japin të drejtë Patrikanës për të ndërhyrë, Fanari përfitoi nga rasti duke i imponuar Janullatosit peshkopin e saj, Ilia Katre, i cili për tre vjet vepron në Shqipëri, nën një status jo kanonik, përderisa selia e tij është në Amerikë. Sido që të rrjedhë historia e KOASH-it, ka shumë të ngjarë të jemi dëshmimtarë të një përplasjeje të madhe të versioneve të grekësisë në Shqipëri, aq sa mund të shfajësohet krejt sentimenti i këtyre shkrimeve.
[12] Panorama, 3 korrik 2006 dhe Ngjallja, Korrik 2006.
[13] Shih në këtë libër Kreun 5, Manipulimi i shqiptarit, dhe sidomos shkrimet “Teknologjia e manipulimit”, “Reagimi kulturor i vetëvrasjes” dhe “ Pushtet e abuzim në kishë”.
[14] Dimitris Tziovas, “Nominalizmi i grekësisë”, tek libri i tij Shpërfytyrimet e etnizmit/kombëtarizmit dhe ideologjema e helenitetit/grekësisë në vitet e mesluftës/1930-1940 (Δημήτρης Τζιόβας: Οι Μεταμορφώσεις του Εθνισμού και το Ιδεολόγημα της Ελληνικότητας στο Μεσοπόλεμο), 1989, f. 50.
[15] Përsëri do të kujtoja këtu një kontribut të mirëfilltë në këtë temë, librin e cituar më sipër të Paraskevás Matálas, Kombi dhe Ortodoksia… (Έθνος και Ορθοδοξία…)
[16] Kjo traditë është e gjallë në të gjithat kishat autoqefale. Shembulli më i freskët në rajon është ai i Mitropolisë së Thivës në Greqi, ku mitropoliti arvanit Jerónimos nuk e pranonte për vizitë kryepeshkopin e sotëm të Athinës, Kristódholos, i cili ky, për shtatë vjet me radhë, i lutej mitropolitit ta pranonte për vizitë. Shkaku i konfliktit ishte se dy burrat kishtarë ishin ndeshur si kandidatë për kryepeshkopë, kur qarqe parakishtare sendërgjuan akuza të rënda për mitropolitin e Thivës, duke vënë në pozitë të vështirë hierarkinë, e cila nuk mund të votonte një kryepeshkop i cili do të endej nëpër gjykata për vite me radhë, qoftë dhe për të provuar pafajësinë. Nga ana tjetër, nëpër rrethet kishtare u përfol edhe origjina arvanite e mitropolitit në fjalë, duke pikëpyetur plotërinë e grekësisë së kandidatit. Sepse në Greqi, vërtet arvanitët konsiderohen përnjimendsh grekë, por kur ata dalin për të qeverisur, ekziston një drojë instiktive. Ata shqiptarë që nuk mund ta kuptojnë këtë, le të kujtojnë të njëjtin fenomen ndërsjelltas, kur një arvanit shfaqet në Shqipëri jo si turist, por si drejtues: Qarqet patriotike shqiptare menjëherë fillojnë të mbledhin firma kundër atyre shqiptarëve që nderojnë dhe mbështesin arvanitin në fjalë, siç ndodhi me ardhjen e mitropolit Ignatit në Berat, në vitin 1998. Për të përfunduar këtë parantezë, le të qartësojmë se konflikti midis Jeronimit të Thivës dhe Kristodhulit të Athinës u shua disi gjatë krizës kishtare në vitin 2005, kur Jeronimi, ndryshe nga ç’pritej, pranoi të takohej me Kryepeshkopin e Athinës dhe luajti një rol të lartë e paqësor, për të ndihmuar Kishën e Greqisë të dilte nga kriza më e madhe në historinë e autoqefalisë së saj.
[17] Dimitris Tziovas, Shpërfytyrimet e etnizmit…, f. 50